Musliman adamğa
bek kerekli borçla.
Redaktor: Ebzelanı
Abuüsuf Huseynulu
Basmağa caraşdırğan:
Oruslanı Umar İshaqulu
Üçköken el Qaraçay-Çerkes
Cumhuriyeti 1998c
3 kesegi (abdez,oraza,tawba)
ABDEZNİ FARIZLARI.
1.Betin, başın tükleri cetgen ceri
qulaqlarına cetdirib, bir kere cuwmaqdı.
2.Bileklerin çınaları bla birgeley bir kere
cuwmaqdı.
Z.Başını tört etib birine mes tartmaq.
Cuwg’an
zamanda, suw cuğunu cağıb qoymay, suw tamçı
bolub, ag’arğa kerekdi. Bu farızlanı biri qalsa,
cañıdan etmese bolluq tüldü.
ABDEZNİ SÜNNETLERİ.
1.Abdez alırğa innet etmek, abdez muratlı
bolmaq.
2."BismiLlyahnı" aytıb, başlamaq. Z.Qolların
cuwmaq. 4.Barmaq araların barmaqları bla ışıb
cuwmaq. 5 Awuzuna, burnuna suw tartmaq. b.Sol qolu
39
bla burnun sürtmek. /.Saqalına barmaqların
kiyirib sılamaq. v.Mıyıqlarını, qaşlarını
tübüne suw cetdirmek. E.Saqalına mashu etmek,
sılamaq. Ü.Oñ canından başlamaq. İ.Başını
barısına da mashu etmek. 12.Qulaqlarına mashu
etmek. 13.Başına mashu etgen zamanda, allından
başlamaq. 14.Misuak tutmaq(misuak deb, awuzun
çayqağan zamanda, tişlerin ışıb cuwg’an zatha
aytadı). Ol bolmasa, barmaqları bla ışıb cuwsa da
boladı. 15.Közlerini qabaqlarına suw sılamaq.
16.Sanların üçüşer cuwmaq. 17.Abdez alğan
zamanda, duniya söznü qoymaq. 18.Tartib(poryadok) bla
abdez almaq. Alay degen: alğın qolların, sora
betin, sora bileklerin, sora başına mashu tartmaq,
sora boynun, ayaqların cuwmaq.
ABDEZNİ MUSTAHABLARI.
1.Qıblağa aylanıb, abdez almaq.
2.Abdezni innetin
awuz bla aytmaq. Z.Ayağını barmaq ortaların
ışıb
cuwmaq. 4.Boynuna mashu(mes) tartmaq. b.Abdez alıb
boşağanlay,örge turub, qıblağa aylanıb, qalg’an
suwundan içmek. b.Abdez alğan zamanda, qolların,
ayaqların, barmaq uçladan cuwub başlamaq.
7.Abdezni boşağanlay, awuna suw çaçmaq. V.Sanların
cuwub boşasa, taza zat bla sürtmek. E.Abdez alıb
boşasa, kerahat uahtı tüyül ese, kesi da guzaba tüyül
ese, eki rakağat namaz qılmaq.
ABDEZNİ KERAHATLARI.
1 -Suwnu sol qolu bla awuzuna tartmaq. 2.Oñ qol bla
burun sürtmek. Z.Hırıldatıb, qıçırtıb, tamağın
çayqamaq. 4.Suwnu betine bek urmaq. b.Başından
başha sanların, üçden artıq, neda üçden az
40
cuwmaq. bLbdez alğan tazg’a tkcürmek, burnun
sürtmek. 7 .Abdez alğan zamanda awratı açılmaq.
v.Dun’ya söznü söleşmek. E.Betin cuwg’an zamanda,
awuzun, közlerin bekaçmaq, bek qısmaq. Ü.Sanların
solundan cuwub başlamaq. 11.Amal taba turğanlay,
sırtın qıblag’a burub, abdez almaq. 12.Ayaqların
cuwğunçu, sanların sürtmek.
1 .Sanlarından qan, irin, serı suw çığıb,
kesi
qarıuw bla saqlamaq. 2.Hıbbırıqdan başha zatnı
awuzu tolu qusmaq. Z.Cuqg’a tayanıb, cuqlamaq,
tayanñan zatın alsañ, cıg’ılırça. 4.Esirib, neda
başha zatla bla aqılı taymaq. b.Namazda "ha-ha"-
deb, külmek. b.Calanñaç tişirıw bla
quçaqlaşmaq. 7.Tükürügü qan bolub, qanı keb
bolub, qanamaq. b.Abdez alıb, kiygen messileri üç
barmaq körünür çaqlı cıltırsa, ayaqların
cuwarg’a kerek - borç bolur. 9.Adamnı imanı buzulsa,
abdezi da buzulur.
CUWUNMAQNI FARIZLARI.
1.Awuzunu tamag’ına suw cetdirib, cuwmaq.
2.Burun
kemirçeklerine cetdirib, suw tartmaq. Z.Bütöw
sanın suw bla birge cuwmaq. İyneni burnu çaqlı bir
cerine suw tiymey, qalsa da cararıq tüldü,
cañız başından enişge ozg’an çaç eşilgenine suw
cetdirirge borç tüldü.
Cuwunurg’a borç bolub, suwg’a madarsız bolsa(ne
awruw üçün, ne suw tabılmay), temam abdez alıb,
namazın eterge buüruladı.
41
CUWUNMAQNI SÜNNETLERİ.
1.Suw bla kesin ariwlamaq. 2.Sanında kir bolsa, anı
cuwmaq. Z.Andan sora abdez almaq. 4-Taznı içinde
Cuwunnuq bolsa, ayaqlar’ş cuwmay qoüb, artdan
cuwmaq. b.Taşnı, neda ag’açnı üsünde cuwunnuq
bolsa, ayaqların da cuwa'r, b.Awuzun, tamag’ın suw
cetdirib, üç kere cuwmaq. 7. Kemirçeklerine
cetdirib, burnun üç kere cuwmaq. S.Copa başından
başlab, enişge cuwmaq. 9.Oñ imbaşından, sora sol
imbaşından ayag’ına deri üç qat cuwmaq.
Ü.Qolunu, ayag’ını baomaq ortaların ışıb,
cuwmaq. 11 .Allın, artın qıblag’a burmay,
cuwunmaq. 12.Cuwunñan zamanda, dun’ya söznü
qoymaq. 13.Cuwuna turg’an cerine siymey turmaq.
CUWUNMAQNI KERAHATLARI.
1.Cuwuna turg’an cerine siymek. 2.Allın, artın
qıblag’a burmaq. Z.Sıltawsuz dun’ya söz söleşmek.
4.Awratın tazalamay qoymaq. b.Suwnu artıq zıraf,
tökmek. b.Cuwunñan cerinde namaz etmek. 7.Sanların
soldan başlab, cuwunmaq.
1 .Cuqlab uyansa, sora awunda suw tabılsa,
cuwunurg’a
borç boladı, Erkişi tüşünde aldanıb, awunda ua suw
tabılmasa, cuwunurg’a borç bolmaydı. Tişirıw
tüşünde aldanıb, sırtında catıb tura ese, mılı
körünmese da cuwunurg’a borç boladı. Başha türlü
catıb turğanlay aldansa, mılı tabılsa borç bolur,
tabılmasa - bolmaz.
2.Hayızdan ariwlanñan tişirıwg’a da
cuwunurg’a
borç boladı. Z.Qozlaw qandan ariwlanñan
42
tişirıwğa. 4.Erkişi tişirıwg’a
qoşulsa, ekisine
da cuwunurğa borç bol ad ı. Kesi allına çıqsa
bolmaydı. Cuwunurğa borç bolg’an adamg’a da,
abdezi bolmag’an adamg’a da Qur'anña tierge da,
Qur'andan cuq oqurg’a da caramaydı, bir cuq
bla bolmasa. Tiymegenley oqurg’a ua boladı.
Canapet adamg’a, hayız adamg’a, qozlawdan
tazalanmag’an tişirıwg’a da harif-harif, söz-söz,
bir-bir aytıb, dere alırğa da caraydı.
Bu üç qawum adamg’a , abdezi bolmağanña da
mecgitge kirirge caramaydı. Temam etib kirse
cararıqdı. Canapet adam aşarğa-içerge umut etse,
awuzun-qolların cuwub aşar.
Cuwmay aşağan kerahatdı. Hayız adam
tazalanñınçı, cuwunurğa borç bolmaydı. Hayız
tişirıwğa cuwuq bolurg’a erkişige caramaydı.
Hayız tişirıw namazın orazasın da qoyar. Taza bolsa
namazın tölemez, orazasın a töler.
Cuma künlede, g’ayıt künlede, ğarafat künlede
cuwunmaq sünnetdi.
TEMAM ABDEZ.
Suw bla abdez alırğa madarı bolmag’an
adamg’a
temam abdez borçdu(ne colowçu bolsa, ne awrusa, ne
suwuqdan qorqsa, ne cawdan qorqsa, dag’ıda anı
kibik.
Temam abdezni farızları:
1.Qol ayazın cerni tuqumundan bir zatha(topraq,
qum, buqu, taş dag’ıda anı kibik) urub, betine suw
bla cuwuçu cerine cetdirib ışımaq.
2.Dag’ıda bir urub, sol qolun oñ bilegine, oñun da
soluna, barmaq uçlarından başlab, çınalarından da
43
ötdürüb, ışımaq. Temamnı da
Allahu Tag’ala
buürg’anı üçün, tüz abdez bla etgenleriñi eterge
borçdu temam bla da. Suw bla alg’an abdeziñi buzg’an
zatla temamnı da buzadıla.
Temam abdez bir uahtıg’a cetedi; ekinçi namaznı
uahtısı kirgenley buzuladı, cañıdan temam eterge
kerek boladı. Abdez alırğa, ne cuwunurğa suw
tabılmay temam etgen ese, suw tabılğanlay temam
buzuladı.
Abdez alıb, messilerin kiyse, üyde bir sutkanı,
colowçuluqda üç sutkanı mes tartıb, tururg’a
caraydı messileni üsüne, ayaqdan teşmegenley.
Abdezi buzulğandan sanaladı, kiygeninden
sanalmaydı. Carası bolub, baylaw salınsa da, üsüne
mes tartıladı.
O R A 3 A.
Ramazan ayda musliman adamg’a oraza tutarğa borç
boladı. Kimge borç boladı deseñ: aqılı tolu bolsa,
sawluğu da cetse, elinde, üyünde da tursa, neda
başha cerde onbeş, neda artıq kün turluq bolsa,-
bu zatla barı da üsünde bolg’an adamg’a orazasın
açarg’a caramaydı.
Colowçu adam, onbeş künden azg’a coluçu bolsa,
orazasın açarg’a da, tutarğa da erkinligi bardı, alay
a üyüne qayıtsa, tutalmağan künlerin tölerge
borçdu. Hayız, qozlawdan tazalanmağan tişirıw
oraza tutarğa caramaydı, tazalansa ua tölerge
kerekdi.
Saw bolmazça awruwu bolsa, neda qartlıqdan oraza
tutarğa qarıuw cetmegen adam, orazanı har künü
sayın fitirge bergen çaqlı bir zatnı, tıyınçlı
cerine sadaqa berir.
44
Buwaz tişirıw, neda emçek salg’an tişirıw
oraza
tutsala, ne balalarına, neda keslerine haleklik
qorquw bar ese, bıla da orazaların açarla, artda
har tutmağan künlerine bir kün tölerle.
İnnet da etib, oraza tutub turg’an adam, awrub
qalsa, ne açdan, ne suwsabdan halek bolurça bolsa,
neda aqılı cartı bolurça bolsa, orazasın buzarg’a
erkinligi bardı, ol da artda kününe bir kün töler.
Ramazan aynı orazası bla, suwab orazanı
innetin
aşhamdan başlab, kündüz quşluq tawuwsulg’unçu,
onbir sağat bla carımğa deri eterge caraydı.
Tölew orazanı, tazir orazanı, künü belgili
bolmay,
cüklenñen orazanı da innetleri keçeden tañ belgi
berginçi deri etilmese caramaydı.
ORAZANI BUZĞAN ZATLA.
1.Oraza bolg’anı esinde turğanlay, tamag’ından
cuq ketmek.
2.Abdez alg’an zamanda, ne cuwunñan zamanda,
tamag’ından suw ketmek.
Z.Kesin ariwlag’an zamanda içine suw ketmek.
4.Tañ bolmag’andı deb, aşab, tañnı körmek.
5.Kün bathandı deb, aşab, künnü
batmag’anın bilmek.
b.İnnetni quşluqdan sora(onbir sag’at bla
carımdan sora) etmek.
7.Awuzuna cañur, neda qar kirib, cutmaq.
v.Burnundan darman cibermek.
E.Qulağına may neda başha zat quymaq.
Ü.Awuzuna zat kelse, anı cutmaq.
İ.Kesini tükürügün çığarıb,
ızına cutmaq.
12Tişlerini ortasında zat qalıb, cutmaq,
qudoru
birtük çaqlı bolsa da.
13Tişleni ortasından çıqg’an qannı
cutmaq.
45
14.Qatını bla oynayma deb, neda quçaqlayma
deb,
manii(urlug’u) çıqmaq.
15.Carasına darman etgen zamanda, darman içine,
neda mıyısına kirmek.
16.Çayırnı çaynamaq.
17.Qusarğa izleb, awuzu tolu qusmaq.
18.Orazasın bile turğanlay, aşamaq-içmek.
19.Erkişisi tişirıuw bla tatlı
catsa kündüz,
ekisini orazaları da buzuladı.
Bu artda zatnı etse, neda darman içse, qartıq
aldırsa, orazam buzuldu deb, innet etgenden sora
aşasa, altmış bir künnü arasın bölmey,
oraza
tutarg’a borç boladaı.
Ramazan aydan başha oraza tutb turğanlay etse
bılanı, bir kün töleb qoyar.
RAMAZAN AİDA BİR KÜN
TÖLEW BOLUB
QALLIQ ZATLA.
1.3or etib açdırsala. 2.Abdez ala turğanlay,
awuzuna
ne burnuna suw ketib qalsa. Z.Qulağına darman
quysa, neda başına carag’a darman etib, ol
mıyısına kirib ketse. 4.Qabırğasında carag’a
neda qarnında carag’a darman etib, içine ötüb
ketse. b.Taşnı, temirni cutsa. b.Qusarg’a izleb,
awuzu tolu qussa. 7Tañ atmag’andı deb, aşab - tañ
atıb turğanın körse. v.Aşham bolg’andı deb aşab
-
künnü batmag’anın bilse. E.Unutub aşag’an adam,
orazam buzuldu deb, süyüb aşasa. 10.İnnet etmey
qalıb, ketse.
ORAZASI BUZULMAY QALLIQ ZATLA.
1.Unutub, aşasa-içse. 2.Er-qatın unutub,
bir-birine
barsala, eslerine tüşgenley qoysala. Alay
bolmasa,
46
altmış
bir kün tutarğa borç bolur. 4.Sanına caw
sürtse. b.Közüne quhlu sürtse. b.Er-qatın bir-birin
erkeletsele. 7.Qartıü> aldırsa. V.Qusarğa
izlemegenley, qusmaqlıq horlab qussa. E.Cuwunur
kerekli bolub turğanlay, tañ atıb qalsa. Ü.Kündüz
aldansa. İ.Qulag’ına suw quysa. 12.Tamağına buqu
kirib ketse. 13.Tütün kirib ketse. 14.Tükürügün
cutsa. 15.Burnun tartıb iyib, tamağına barıb, anı
cutsa. 16.Awuzuna hıppırıq kelib, anı cutub iyse.
17.Awuzuna qusmaqlıq kelib, awuzu toludan az bolub,
anı cutub iyse. 18.Erkişi tişirıwğa qaramaq bla
neda anı üsünden sağış etmek bla urluğu çıqsa,
orazası buzulmaz. Ubba etiw bla ne quçaqlaw bla
çıqsa buzulur, bir kün töler. Urluğu çıg’ar deb,
qorqa turğanlay, ubba etmek da quçaqlamaq da
kerahatdı oraza adamğa. 19.Hıre çayırnı çaynamaq.
20.Aşnı tatıuwn tiline salıb körmek, tamağından
iymey. 21.Awuzun-burnun çayqamaq, orazasına sebeb
izleb. 22.Sebeb izleb, cuwunmaq. Bu zatla orazanı
buzmaydıla, kerahat boladıla.
Cuwunur
borçu bolub, cuqlab kündüzge qalğan
adam, neda kündüz aldanñan, awuzun-burnun, suw
tamağına keterça bek artına etmey çayqar. Qalğan
sanların da cuwub, iñirge deri namazın qılır,
orazasın da tutar.
Aşham
bolg’anlay tamağına suw cetdirib, awuzun
çayqar, kemirçeklerine cetdirib, burnuna da suw
tartar, orazasın da açar, aşham namazın da qılır.
TAWBA.
Adamnı
tawbası - Allahha qaytıuw -qabıl bolur
üçün, adam ma bu zatla amalsız bacarırğa kerekli
boladı.
47
Quru
Allah bla baylanıb ese etgen günahı, anı üç
şartı bardı.
Allah
bla baylanıb bolğan şartla:
1 .Ol ters etgen zatın qoüb, andan ayırılıw.
2.Cüregi bla,ters etgenin añılab, aña soquranıw.
Z.Endi men ol işni çırtda qaytarıb etmezme, deb
begitiw.
Adam
bla baylanıb bolğan şartla:
1.Aman işden başın alıb, beri ayırılıw.
2.Cüregi soquranıw.
Z.Kayıtıb
ol işni etmezme deb, cürekni begitiw.
4.Adamğa etgen zaranı üçün tölew beriw, razılıq
alıw, keçmeklik tilew, haqın aşağan ese, anı berib,
razı etiw.
Ol
adamnı, ma bu aytılg’an şartladan cañız
biri oğuna kem bolğan ese da, tawbası qabıl
bolmaz, caramaz; günahları keçilmezle.
Tawbanı coruğu:
Ey
Allah! Men ne tu’kum da: bilib bolsun, cañılıb
bolsun, caşırtın bolsun, tuwra bolsun - etgen
günahıma Señ keç deb tileyme,- deb üç kere aytıladı.
Men bilgen bilmegen günahlarım üçün Senñe al
burama, tawba eteme. Bir işeksiz, Sen taşalanı bek
açıq bilgen Allahsa.
Kesin muslimanña sanağan adamğa bilirge
kerekdi.
BİSMİLLYAHİR-RAHMANİR-RAHİM.
Soruw: Sen
muslimanmısa?
Cuwab: Alhamdu liLlyahi, muslimanma.
Soruw: Ne zamandan beri muslimansa?
Cuwab: Qalu baladan beri muslimanma.
Soruw: Qalu bala degen nedi?
48
Cuwab: Allah adamlanı canların caratıb: "Sizni
Allahığız men tülmemi?"- degeninde, ala da:"Sense
bizni carathan, Senñe qulluq da eterikbiz",-deb,
aythan zamandı.
Soruw: Seni muslimanlıg’ıña meni işekligim bardı.
Cuwab: Meni şag’atım bardı.
Soruw: Şağatıñ nedi?
Cuwab: Aşhadu allya ilyaha illyaLlah, ua aşhadu anna
Muhammadar rasulüLlah.
Soruw: Atañ kimdi?
Cuwab: Adam(ğalyayhis-salyam).
Soruw: Anañ kimdi?
Cuwab: Adamnı qatını - Hawadı.
Soruw: Seni carathan İeñ kimdi?
Cuwab: Har zatnı carathan Allahu Tağaladı.
Soruw: Millet degen nedi?
Cuwab: Dinñe aytıladı.
Soruw: Ummet degen nedi?
Cuwab: Anı qawumu degen sözdü.
Soruw; İynanmaqda begimiñ nedi?
Cuwab: Ahlü sunna ual’-camağa.
Mag’anası: Fayğambar da ashabları da qalay
iynanñan esele, men da alay iynanama demekdi.
Soruw: Sen Allahnı qalay bla tanıysa?
Cuwab: "Allah bardı, birdi, Aña teñlik etgen
cöñeri coqdu, awalı-ahırı coqdu, bılaydadı
deb ornu coqdu, har zamanda sawdu, küçü cetmegen
cuq coqdu, har zatnı köredi, eşitedi, har canña
rıshı beredi. Ol bir cuqdan tuwmağandı, andan da
bir cuq da tuwmaydı, Allahha qartlıq-caşlıq
bolmaydı, Aña uşağan zat coqdu"- deb, bılay
iynanama.
Soruw: Allah canında islam dinni, din bag’ananı
dalili nedi?
Cuwab: İnna dina g’indaLlahi - islam.
49
Soruw: İmannı kögeti nedi?
Cuwab: Oraza tutmaqdı.
Soruw: İmannı buzg’an nedi?
Cuwab: Ötürükdü.
Soruw: İmannı aslısı nedi?
Cuwab: Allahnı bermekligi.
Soruw: İmannı ösdürgen nedi?
Cuwab: Zakyat.
Soruw: İmannı tamırı nedi?
Cuwab: Qulluqnu taza Allah üçün etmekdi.
Soruw: İmannı üyü qaydadı?
Cuwab: Muqmin adamnı cüregindedi.
Soruw: Kalimatut-tawhid nedi?
Cuwab: Lya ilyaha illyaLlah, Muhammadar-rasulüLlah.
Mağanası: Birden sora qulluq eterge tıyınçlı
Allah coqdu, Muhammad da Allahnı keleçisidi - deb,
bılaydı.
Soruw: Kündüz imam tışından nek oqumaydı?
Cuwab: Kündüz namazlada kyafırla fayg’ambarnı
znikleb, hılikke etib, tururğa bolg’anlarında,
içinden oqurğa buürğandı Allah.
Soruw: Orazanı farızları nençadıla?
Cuwab: Üçdüle:
1.İnnetetmek.
2.İnnetni al uahtısı bla ahır uahtısın bilmek.
Z.Tañnı
allından başlab, kün bathınçı, oraza-
nı buzg’an zatladan kesin saqlamaq.
Ma bu
kitab dinde Abu-Hanifanı mashabı bla
coruqlanı talayıi añılatadı. Musliman adam kesi
allına etib qoymay, qulluğun bilib eterge borçdu.
50
Anı
üsünden hadis da aytıladı:"İzlegiz bilim
beşikde zamandan başlab, qabırg’a kirginçi deri".
Ho-ho
Allah qabıl etsin, deb qoyarğa öçdüle
adamla, ol ullu köllülükdü - caramaydı.
Ala-qola
etgen adam günahlı bolluqdu, anı etgen
namazı da qabıl boluruna işeklik bardı.
Bu
kitabnı içinde cetişdirgenibiz,
cetişdirmegenibiz da bolur. Siz bizge anı
esgertsegiz, Allah aytsa, esge alırbız.
internet versiyon caraşdırğan sılpağarlanı ahmad mart 2004c