| ЭКИНЧИ КЁРЮНЮУЮ (Огъурлу гитче юйчюкде олтуруб, тобугъун джамайды. 3 а й н е б арт эшигинден кириб, О г ъ у р л у и у эслеб, къоркъаракъ.) Зайнеб. -Оу, анам! О г ъ у р л у (сёзюн бёлюб.)- Энди уа не болду? Зайнеб. (Аллына атлай)- Огъа... Къайда эдинг дейме? Огъурлу (сансыз ызына бурулуб.) -«Къайда эдинг дейме». Къайда боллукъ эдим болуб? (Хыныракъ.) Кесими тойладан тыялмай айланнганымы кёнчегим да айтыб турады. Зайнеб (уллу юйге каре.)-- Биягъы сен эниклеб тебрегенсе. Атам да мени эниклейди, сен да анга къошулдунг. (Олтурады.) Огъурлу. --Атам да... (Тиши бла халыны юзюб.) «Сен да анга къошулдунг!» (Юсюн къагъа, уллу юйге киреди.) Билгенинги, билмегенинги да къатышдырыб, келечилик айтыучу болуб. (Олтурады.) Зайнеб. --Энди уа биягъы санга ким не эштдиргенди? Сен не келечиликни ханарын айтаса? Алай огъуна болсун. Сейирми- дн? Сен Азрет бла мепи арабызда келечи болуб айланмаймыса? Огъурлу.-- Айлана эсем, айлана билиб айланама. Сенича болгъанны, болмагъанны да къатышдырыб джюрюмейме! «Де- ди», «къатын», «сабий», «тюб болургъа сюймейме»... Сен къал- лайла сёлешесе, сабийчикча! Зайнеб (ишекли къараб),-- Ах, мен джа-а-а-азыкъ... Огъурлу (аны сёзюн бёлюб.) --,Айхай да, джа-а-а-азыкъса. Кёзлеринги джандырыб неге къарайса? Сен энтда сёлеше билмейсе. Бир тиширыу амал этигиз дегенден башха, сабийсиз тураллыкъ тюлме, тюб болургъа сюймейме, деб мен сеннге къачан айтханма? Айтчы! Нек тынгылайса?! Зайнеб (тартынаракъ.)-- Да, тюб болургъа ким да сюймейди. Огъурлу (сюймей, ышараракъ.)-- Тюб болургъа сюймегепле башхаладыла. Байлыкъ кимде эсе, кюнню джарыгъы кимлени джарыта эсе, джылыта эсе—ол къауумладыла тюб болургъа сюймегенле! (Пауза, башын энишге ийиб, тынгылайды.) Мен а? Мен не кюнюме джашайма? Мени къууанчым бармыды? Джокъду! Мени рысхым санларымдыла да, ала да болмай къалсала, мен кимге керекме? (Ахсынады.) Ауузума къабхан гырджыным бла ичген айраным меннге бошунагъа берилмейднле. Ала санларымы къыйыныны бир кесегидиле. (Пауза.) Энди сёлеше турургъа заманым джокъду. Хазыр ары-бери бар эсе, къарачы, кеч этиб къояма. Зайнеб,-- Да, Огъурлу, эртденли джукъ къабмагъанмыса? (Турады.) Огъурлу.- Къабхан эсем, биле болурса, Зайнеб. Зайнеб (гитче юйчюкге кире.) --Менсиз джукъ ашаргъа амалынг болмагъаны сейир тюлмюдю? Огъурлу. --Да ачдан кёзлерим къарангы этиб, экили кёре айланама. Сейир болгъаны бла къалгъанын сен бил. Зайнеб (чыгъады.)-- Аш битгинчи муну бла ауузлана тур, хазыр джукъ кёрюнмейди. (Уллу аякъ бла айран, бир туурагъан гырджынны салады.) Огъурлу (онгсунмай.)-- 0-хо-хо Къачан да, айран бла гырджындан озуб, мен джукъ кёрмейме. (Гырджынны айраннга чанчады.) Зайнеб. --Ий, Огъурлу, кесек заманны ичинде къалай тюрлендинг? Тынгыласанг, бир айтырым бар эди. Огъурлу. --Айт. (Ашаб башлайды.) Эки къулагъым сендеди.. 3 а и н е б. --Къууанныкъмыса? Огъурлу.-- Къууандырсанг, нек къууанмайма! 3 а и н е б. --Атам да, анам да санга къатын алырбыз дегендиле. Огъурлу (ышарады.) --Алдайса!.. 3 а и н е б. --Тоба деб айтама, алдамайма! Огъурлу. --Аха... (Къабады). Тобаны айтдынг эсенг, тамам ийнандырдынг... (ашайды.) Зайнеб (мыдахыракъ.)-- Базардан къайтсакъ, оноу этербиз, — деб кетгендиле. Фа тим а (эшикден гузаба кириб.)-- Ах мен хариб, Зайнеб, былай этиб нек тураса?! Зайнеб. (Къоркъаракъ.)-- Не болгъанды? Атама, анама джолда... (Барыб, Фатиманы имбашларындан тутуб, бетине къарайды.) Ф а т и м а.-- Азрет ;келеди! Зайнеб (эркин болуб.)-- Да, сен а джюрегими алыб къой- дунг да. Джолда анам бла атама хата болду деб... Ф а т и м а. --А къыз, былай этиб турма. Зайнеб.-- Да айт, .къалай этейик? Огъурлу (къабынын джутуб, ёрге тура.) --Мен айтайым. Экигиз да джасаныгъыз, омакъ болугъуз! Мен да Азретни ал- лына къарайым. (Гузаба, бир-эки къабады.) Ф а т и м а. --Керти айтады. Тебре! Огъурлу.-- Мени кертими, ётюрюгюмю къоюгъуз да къымылдагъыз! 3 а и н е б.-- Санларым кьыйылгьандыла да къалгьандыла... Огъурлу (юсюн тюзете) --Санларынгы къыя турма да, бар да юсюнге джукъ къабла! (Зайнеб ючюнчю юйге киреди.) Ф а т и м а. --Огъурлу, къычырма, а къыз! Огъурлу. Kepти а къыз? Энди, къызчыкъ, мени да кесигизге къошуб «a къыз» этибми къойдугъуз? ( Терезеден къарайды) Фатима.-- Огъай, джаным. Огъурлу, джанынга тиеме деб айтханлыгъым тюлдю. Огъурлу (къолун. силке.) --Хо, хо! Не айтдынг эсенг да, айтдынг да сирелдинг! За й не б (кийимлерин алыб чыгъады.)-- Фатима, сизде кийиниб келейик. Фатима. --Кетдик (кетедиле.) Огъурлу.-- Meн да Азретни аллына кетдим. (Бёркюн да кие, чыгъады.) Фатима (гузаба къайтыб, ючюнчю юйге кире.)-- «Урушур- гьа баргъан джумдуругъун унутду» дегенлей... (Бир кесекден джаулукъну чырмай чыгъады.) Джаулугъун унутуб барады... (Кетеди. Эшикден ит чабхан тауушла келедиле.) Огъурлу (эшикде таууш этеди.) --Хир, Бойнакъ, хир! Былайдан кет дейме да! (Итни тауушу аз болады.) Да, юйде болмай, къайда боллукъма? Азре т (киреди.)-- 0-о-ой, юйюгюзге игилик! Огъурлу (ызындан кириб.)-- Келгеннге да ол! Халал тенгим, джууукъ бол! Ма сеннге шиндик эмда стол. Азре т (олтура.) --Алан, мен сени орус тилге юреталмай къалдым. Огъурлу.-- Эсе да? Азрет. --Шиндикге орусча стул дейдиле. Сен а «Стол»—дейсе. Стол ма муну атыды. (Столну къагъады.) Огъурлу (олтура.)-- О къой, къой. Экиси да бири биринден узакъ кетмейдиле. Азрет. --Ол айтханынг да барды. Къалгъаила уа къайдадыла? Огъурлу. --Ала да келирле. Не, къонагъынгы ашырдынгмы? Азрет.(бармагъын эринлерине джетдире, сакъ бол дегенча, тёрт джанына къараб.)-- Къонакълыкъда айлана , кюнлерни ашырыргъа аны ишлери къоймайдыла. Огъурлу.-- Халилланы Сеит... Сеит... Азрет. --Халилланы Сеит хапарын айтхан революцияны кюню бизге да чыгъарыкъды. Анга ийнан. Огъурлу. --Сеит джангы джашауну юсюнден айтхан хапарланы мен унутмазма! Азрет. Унутсанг да, ол джашау кеб сакълатмайын джарлыланы босагъаларындан къарар. Сеит эшитдирге сёзле джарлыла ючюн чакъгьан терекни тамырларыдыла. Огъурлу,-- Сора сен да, мен да,, уруннганла барыбыз да ол терекни тамырларыбыз. Не? алаймыды? Азрет. --Тюз ангылайса. Октябрь революция, джарлыланы екюлю Ленинни, Ленинни Коммунист партиясыны башчылыгъы бла - патчахлыкьны башын тюбюне этгенди. Совет власть тау эллеге джангы джашау келтире келеди. Огъурлу.-- Ол джашауну мен да керюрмеми? А з р е т.-- Кеб сакъламазса. Биз а аны джолун ишлейнк, кепюрле къурайыкъ. Аллай властха къанатла болайыкъ! Огъурлу.- Шо Азрет, Халилланы Сеит окъугъан назмуну бир айт. Тилейме Азрет.-- ...Онла болуб, минг минглени джегесиз, Джарлыланы хакъларыи бермей! Терлерин къара джерге тёгесиз, Aчы джыламукъларьн кёрмей... Кёзюуюбюзню аллына къарайбыз, Бизге да танг атдырыр эсе уа. Мангылай терни ол тенгизин марайбыз — Къобуб сизни батдырыр эсе уа. Аллай кюнню узаймай керюрбюз. Ол кюи тиер ышартыб, кюлдюрюб. Аны ючюн джаныбызны берирбиз, Ол къурутур артыкълыкъны кюйдюрюб! Огъурлу.-- «Ол къурутур артыкълыкъны кюйдюрюб...» (Джарыкъ, шиндикге миниб.) Азрет! Мен да аллай кюнню джилтиниме! Не? Фатима (сейирсиниб.)-- Ий, Огъурлу, не джилтинни хапарын айтаса? Зайнеб, кел. Азрет, джангы ай бла кёрюн. Азрет (къол тута.) --Келгенме... мен да... Огъурлу тенгими кёре. Кюнюгюз ашхы болсун, Зайнеб. Зайнеб (Азретни къолун тута.)-- Сау бол, Азрет. Джангы ай бла кёрюнюгюз. Азрет.-- Берекет берсин, Зайнеб, мен сорлукъла барыгъыз да тынч, эсен болурсуз? Зайнеб. --Бек тынч, эсен. Кесигиз иги, тынч эсегиз. Олту- ругъуз. Огъурлу.-- (Фатима бла шыбырдашханын къоюб, Азретни шиндигин къымылдата.) Азрет, олтуруб сёлеш. Зайнеб, Фати-- ма! Сиз олтурмай, ол къалай олтурсун! Фатима. --Олтурургъа уа биз сау болайыкъ. Азрет, олтуругъуз (Олтурадыла. Азрет шиндигине, къызла тапчаннга, Огъурлу да шиндигине.) Зайнеб.-- Огъурлу, Азретни бек сюеме дейсе да, келгенин бизге да айтсанг а. Фатима.-- Алайды... Огъурлу.-- Алай эсе, мен чакъыргъынчы сабыр этсегиз а . Кесигиз да къайда эдигиз? Фатима. --Анамлада джюн тарай эдик. Огъурлу.-- Артыкъсыз да сен аз аламатла тарамай эдинг! Къолларынгы таракъгъа -илиндире да бармакъларынгы бирем-бирем ычхындыра, оу, анам, дей да ёрге секире, ха-ха-ха! (Бары да кюледиле.) 3 а й н е б. --Азрет, хапар айтыгъыз. Азрет. --Да, сизни кёзюгюзню ачарча, неда сейирсиндириб тынгылатырча, не хапар айтайым? Зайнеб. --Сизни кибик джашлагъа хапар азмыды? Огъурлу.-- Къатын аллыкъ джашны къойну, хурджуну ётюрюкден толу болады дейдилеми,—дейсе? (джарыкъ ышарадыла.) Фа тим а.-- Эригиб тургъанлагъа не хапар да сейирликди. (Ит чабхан тауушла эштиледиле.) Зайнеб. --Огъурлу, тур, эшикге бир къара. Бойнакъ кимге эсе да чабады. Огъурлу (эшикге атлай.) --Къайдам, кимни ити келгенди... (Огъурлу чыгъаргъа тебрегенлей эшик ачылыб, Аскер эркин киреди. Огъурлу эшикни бир джанына сюеледи.) • Аскер. Кюн ашхы болсун! Эгечлерим, джанларым! Мен къонакъ алыб келеме. Солтан, киригиз! Джууукъ болугъуз! Солтан(ёхтем кириб.) --Юйге игилик! (Бары да сюелгенлерича къаладыла. Солтан Азретни эслеб тюрленеди.) Ф а т и м а. --Келгеннге да игилик! Солтан. (Къол тута.)-- Зайнеб,тынч болугъуз. Фатима, сен а не этесе? Фатима.-- Игилик этигиз! Багъалы къонагъыбыз, олтуругъуз. Солтан (артына кете.)-- Хата джокъду, олтурурбуз. (Табаны бла Огъурлуну аягъын басады.) Къонагъыгъыздамы барды? Аскер (Зайнеб бла шыбырдашханын бошаб.) --Азрет Огъурлуну кёре келген болур. Солтан, джюйюсхан, олтуругъуз. Солтан.-- Да, Огъурлу кёрюнмейди да! (андан бери аягъы басылыб джыйырыла тургъан Огъурлу.) Огъурлу.-- Алан, олтур ары, олтурлукъ эсенг? Аягъымы сын этдинг! Солтан (илгенерек, дженгил онг джанына джанлаб...)-- Къара! Огъурлу, къайдан чыкъдынг?! Огъурлу (басылгъан аягъын ол бир бутуну чабагъына ышый.)-- Сени аягъынгы тюбюнден чыкъдым! Солтан. --Ха-ха-ха... Оллахий, аны тюз айталмадынг. Алкъын мени аягъымы тюбюнден чыгъалмагъансыз (олтурады.) Аске р. --Огъурлу, керти да юйде :кёрюнмей эдинг да. Халгер хансдан чыкъгъанча, къайдан чыкъдынг? Фатима. --И, Аскер, бу джарлыгъа илиниб нек къалдыгъыз? Солтан.-- Ол зыккыллагъа илинмеген неге илинникди? Ха-ха-ха... Зайнеб бла Фатима, олтуругъуз. Аскер.-- Къызла! Сизге айтады! Зайнеб.-- Къайгъырмаз. Бираз ойнагъыз. С о л т а н. Огъай, Огъу.рлу бла ойнарым келиб, накъырда этгенлигимди. Азрет.-- Огъурлу, тенгим, эсинги тас нек этдинг? Сен да ойна да, Солтанны кёзюн ачсанг а! Огъурлу (бетин сюрте.) --Былайда ойнаргъа кюсеб тургъан джокъду. Солтан. --О къоюгъуз, къой, не болду эсе да, болду! «Озгъан джангурну джамчы бла сюрме» деб, Къарачайда сёз барды. Огъурлу. --Да Къарачайда уа «Ташны ата билмеген ба- шына урур» деб да барды. Азрет. --Оллахий, ол бек магъаналы сёздю! Ариу айтдынг. Аскер. --Эслеб! Сиз ким бла къалай сёлешесиз? Азрет. --Ол мени ишимди! Мен билиб сёлешеме, Аскер! Зайне6. --Огъурлу, Азрет, не болду эсе да болду, бошады. Энди башха сёзге кёчейик. Азрет.-- Зайнеб, сен айтханны этейик. Солтан. --Алайды. Сабий накъырдаланы къояйыкъ. Къызла, Джанхот бла Айшат а къайдадыла? Зайнеб.-- Аллыкъчыкълары болуб, базаргъа кетгендиле.Да, бюгюн алларына къараб турабыз. Солтан. --Алларына къарата юретгендиле да, къарарыкъса. Келтирген саугъаларындан бизни да къуру къоймазса. 3 а и н е б.-- Кёрюрбюз. Солтан.-- Фатима да, токълучукъча, секире-секире айланады. Фатима.-- Оу, анам! Токълучукъча, секире айланнга эдим да... (башын Зайнебни сыртына салыб кюледи) Азрет. --Токълучукъдан эсе уа, улакъчыкъ ариу секиреди. Аскер.-- Да неге кюлесе? Джюйюсхан тюз айтады. Кюлкюню къой да бизге дженгил болуб закускачыкъ келтир. Шышачыгъыбыз барды. Зайнеб.-- Мен ол затны къымылдамазлыгъын тилейме. Ушагъыусуз боллукъду. Хоншу-тийре не айтырла?.. Аскер.-- Ол мени ишимди! Джанхотну юйюнде не этсем да эркинме! Мен ана къарнашымы юйюнде шойма да. Огъесе джангылгъанмы этеме? Зайнеб. --Фатима, тур къара. Къоймазлыгъын билмеймисе? Фатима.-- Къайсыгъызгъа тынгыларгъа билмей къалдым.(Кетеди.) Азрет.-- Зайнебге тынгыларгъа керек болурму? Аскер.-- Манга тынгыласанг, джангылмазса. Тез бол! Эшта, Джанхотну эгечини джангыз джашы бу юйге эркин болур. Огъурлу, алаймыды? Огъурлу.-- Базмасанг, ол эркинликни башынга алмаз эдинг. Аскер.-- Мени джанымда болгъанынг ючюн, джаша! Не, джюйюсхан?! Солта н,-- Оллахий деб айтама, Огъурлу, насыблыдан насыблыса. Огъурлу.-- Джюйюсхан, неме зарландынг? С о л ч ал.-- Сукъланыб айтама. Зайнеб бла Фатима, маркъа улакъчыкълача, къатынгда ойнай, сен да, бусхул текеча, зыккылларынг джел эте, айланаса, гырджындан тоймай. Тейри, керти айтама. (Солтан, Аскер кюледиле.) А зре т.-- Огъурлу, кёремисе, къалай эсли къонакъларынг бардыла? Огъурлу.-- Оллахий, бек сейирсиндим... То-ба, тоба, тоба... Къалай бек сейирсиндим! За и не б. --Зыкъылларынгы эслегенинеми дейсе? Не этейик, джарлыны джалчысы да джарлы болады. Солтан. --Огъай, мен алай ангылатама деб айтмадым... Азрет. --Былайда, айтылыннганны ангыламазча сабийчикле уа икёрюнмейднле. Огъурлу.-- Кийинирге сюйсек, табмай турмайбыз. Джасаныб айланыргъа заманыбыз джокъду, ансы... Зайнеб.-- Ол сёзле Огъурлугъа айтылынсала да, юйню иесине тиедиле. Огъурлу. --Джанхотха тиедиле! Аскер.- Сен сабыр эт! ' Зайнеб.-- Нек этеди?! Огъурлу.-- Нек этеме?! Азрет. --Нек этеди?! Аскер, сен Огъурлуну онгсузгъа санама! Сен такъгъан бычакъны Огъурлу тагъаргъа да болур! Алайчыгъын эслегиз! Аскер.-- Ангыламадым. Азрет. --Огъурлу ангылатыр! Зайнеб.-- Огъурлу да кийинир. Солтан. --Зайнеб, сен ангылагъанча айтама деб айтдым эсем, мени юйюм къурусун! Огъурлу (халкъгъа къараб.)-- Аллах тюбю бла къурутсун! Солтан. --Къалай эсе да, Зайнеб, сиз айтханымы кереклисича ангыламадыгъыз. Зайнеб.-- Бек ариу ангылагъанма. Ангыламазча, мен сабийчикмеми? , Огъурлу.-- Къа-а-къ деб къычырмагъанлыкъгъа, мыйыбыз бизни да барды. Аскер. --Джюйюсхан, олтурургъа, ойнаргъа деб келгенбиз да.., С о л т а н. --Бажалсте! Аскер, санга базыб тура эднм да, бир джарашыу сёз айтхан чакълы этмей къойдунг да. Аскер.-- Да, алай эте келиб, джарашыб къаллыгъыбызны биле эдим. Зайнеб, къайда, къобузунгу бир алчы. Ол мен сюйюучю тартыууигу бир тарт! С олтан. --Воо-о-т ыспасиба. Бажалсте. Прошу! 3 а и неб. --Огъай, атам, анам юйде болмагьаилай... Азрет.-- Зайнеб, къарнашынгы разы эт. Аскер. --Men кимме? Къарнашмамы, огъесе... (Орундукъдан къобузну алыб Зайнебге бере.) Сокъ, тепсеген этерикме, Ал! (Зайнеб къобузну алады) Огъурлу, харсха джараш! И-и, хомух! (Зайнеб согъады. Аскер Зайнебни чыгъарыб тепсейди. Солтан, Азрет, ёрге туруб, харс урадыла. Ол заманда Фатима закускаланы саханда келтириб, столгъа джарашдырады. Аскер Солтанны чыгъарыб.) Аскер.-- Солтан, джюйюсхан, шо мен ёлейим... (харсха джараша.) Харс! Харс! Фатима! Фатима. --Къоярыкъ эдинг, къолларым бош тюлдюле. (Сора, кесекден ишин бошаб, харсха джараша, Азретни къатында сюеледи.) Аскер. Ай аман Огъурлу! Харс!.. Князь а тепсей 6илге эди... харс, марджа, харс! (чыгъарыб юч кере герох атады.) Къабына сала сызгъырады.) Ай„ аман хомухла, харс! Солтан (бошаб, честь бере.)-- Берекет берсин, ыспасиба. Бажалсте. Аскер. --Сиз да сау болугъуз. Энди олтуруб, бир-эки сёлешейик. Азрет. --Солтан тепсей билмейди деб ким айта эди? Фатима. --Тилейме, сууутуб къоймагъыз да, бир кёрюгюз. Аскер.-- Бир да, эки да, юч да кёрейик. Джюйюсхан, олтуругъуз. (Олтурадыла. Эшикде ит юреди. Огъурлу чыгъады.Кесекден ит тохтайды.) За и не б (терезеден къарай.)-- Кимге юреди эке?.. Аскер (аракъы шыша бла чагъыр шышаланы эки хурджунундан чыгъарыб столгъа сала.) Кимге юргенин билмесе, юрмез эди. Аны къой да, (къонагъынга къара. (Аракъыны эки стаканнга къуюб.) -- Азрет иче болмаз... Солтан джюйюсхан, алыгъыз, ансы татыуун унутуб къоябыз. Солтан.-- Аланы да, Зайнеб бла Фатиманы да олтурт. Фатима.-- Зайнеб да, мен да ол адебсизликни этмезбиз. Бизге къарамагъыз да ауузланыгъыз. Азретни стаканын да толтуругъуз. Азрет.-- Мен ичмейме. С с) л т а н. --Огъай. Олтурмасагъыз... Келгенибизни онгсунмагъаннга ушайсыз да, биз кетейнк. Сиз, Азрет бла къалсагьыз,олтурурсуз. Аскер, кетейик. Не?! Азрет. -Солтан,, къызла сиз тургъанлай да олтурурла. Аскер. -Джюйюсхан, алай деген неди? Азретни Огъурлуну кёре келгенден сора башха иши, къайгъысы джокъду. Азрет, тюзмю айтама? Азрет.-- Зайнеб, Джанхот бла Айшат къачан къайтырыкъларын айтхан болурла? Зайнеб.-- Къайдам, базарларын тындыргъандан тышында башха чурум чыкъмаса, ингирде юйде болургъа керекдиле. С о л т а н. --Аскер, о къызланы олтурталмадынг да! Аскер.-- Быллай бир тилетмесегиз а! Былайда сиз тартыныр а дам джокъ шойтда. Азрет. --Зайнеб бла Фатима, къарнашыгъыз аллай бир тилегенден сора, анга къошулуб, мен да олтуругъуз деб тилейме. Зайнеб.-- Фатима, былай къатыма кел. (Олтурадыла.) Аскер (Азретге да бокалын бере.) Азрет, сен да бакалынгы алчы. Азрет.-- Аскер, берекет берсин (алады.) Алая, мен бу затны сюрмегеними сен кимден да бек билесе (столгъа сала.) Сизге халал болсун! Тилейме, айыб этмегиз. Аскер. --Къонакъны сыйын эт! Азрет. --Аскер, айыб этмегиз, адам адамны сыйын аракъы бла кёрмейди. Кечигиз (ызына тура.) Ашагъыз, ичигиз, (Бары да олтурадыла.) С ол т а н --Да, Аскер! Къызла! Бу, къачан да бек сюйген юйюмю рысхысы, насыбы кёб болсун! Бу юйню адамлары этген иги муратларына джетсинле. Бакалынгы ал, тартайыкъ! Аскер. --Багъалы джюйюсхан, Солтан, сиз да кесигизге излеген игиликлени барысын толусу бла табыгъыз. Иги джолгъа! (ичедиле)... Ансы ичгенибиз учхунургъа башлаб тура эди. Бу да анга къошулса, бир магъана болур. Фатима. --Тохта, сора, мынга дери да уртлагъанмысыз? Аскер.-- А-а-аз, буз. Фатима (Азретни къатына олтура.) --Азрет, сен кесинги кенгнге нек тартханса? Азрет.- Фатима, ашыкъма. Биз да ичербиз. Аскер. --Джюйюсхан, алайыкъ! (Туруб.) Генерал Шкурону саулугъу ючюн! Солтан (эрлай турады,)-- Саулугъу ючюн! Аскер. --Кёб этейик къарыуун, кючюн! Ол сау болса, сизнн кибик абчарла джигит болсала, биз да джашарбыз, ашарбыз, ичербиз! Алай болмаса, джалчыларыбызны тюблерине тюшербиз. Ол къыйынлыкъдан сакъларыкъ аллахха аманат болайыкъ! С о л т а н.-- Ол аллах сакъласын! Аскер.-- Амин! Солтан.- Джаша! Аскер. -Амин! Солтан. -Бирге джашайыкъ! Аскер. -Ким огъай дейди! Солтан. -Амин! Аскер. --Эки да, юч да амин! Амин, амин, амин! (Ичедиле. Ит юрген таууш эштиледи.) Огъурлу (была ичиб бошагъанлай киреди.) -- Аскер, сени Кулдаланы Алабаш сакълайды. Тюбемей кетерге амалым джокъду,—деб джанын къолуна алыб, юйюне от тюшгенча, бойну джарты кесилген тауукъча, тыпырдай-тыпырдай къалгъанды. Аскер.-- Сора бойну джарты кесилген тауукъ тыпырдагъанмы этеди? Огъурлу. --Бойнунг кесилсе, сен да тыпырдарса! (Азрет да, къызла да ышарадыла. Огъурлу Азретни къатына барыб сюе- леди.) Аскер.-- Джюйюсхан, буюругъуз. Ол адамгъа тюбеб къайтайым. С о л т а н.-- Къалыб кетме. Аскер. --Бир аягъым анда, бир аягъым мында! Не? Солтан. --Хорошо! Бар! Иди! Аскер. --Спасибо (Аскер алда, Огъурлу аны ызындан чыгъадыла.) А з р е т. --Огъурлу! Аскер тенгинги ашыр. Солтан. --Къызла, олтуругъуз. Ол бусагъатдан къайтыр. Олтуругъуз. Фатима (олтура.) --Мен бу элде, туууб ёсгенли, Кулдалары деген тукъумну айтылыб эшитмегенме. Зайнеб, сен а? Зайнеб.-- Эшитген эсем да, унутханма. Солтан. --Къызла! Биз эшитмеген, билмеген, сансыз, сыйсыз тукъумла азмыдыла?! Азрет. --Элчиле бары да сыйлы тукъумдан болсала, кимле нщлерик эдиле эке? Фатима, сайга сора;ма... Фатима.-- Мен сорууугъузгъа джууаб бераллыкъболмазма, Азрет, айыб этме. Азрет. --Айыб нек этеме? Мен сизге болушургъа сюеме. Кертиди, бизни элде аллай тукъум джокъду. Кулдалары деген тукъумну къой, Кулдаланы Сарыбаш деб да эшитгенме. Амма, ол чам атларыды. «Сарыбаш»—деген ат да чам атды. Сарыбашны тюз аты «Сарыджашды»! Зайнеб. -Фатима, эгечим, энди разы болдунгму? Фатима. --Азрет болушду ансы, сен билмейме деб да къойдунг. Зайнеб.- Ким болушхан эсе да, сеннге джаоагъан сау болсун Азрет. --Зайнеб. берекет берсин Аскер (гузабаракъ киреди.)- Къалыбмы кетдиим эке? Солтан джюйюсхан, аллах ючюн, айыб этмегиз, не этген эсем да, кечигиз. Кечмейме дей эсегиз, бойнум къылдан ингичке. Солтан.-- Къызла, была чыкъгъан бла киргенден бошамайдыла. Сиз да анча сайын турасыз да кесигизни къыйнайсыз. Мени да тынчлыгъымы бузасыз. Тилейме, олтургъанлай къалыгъыз (бары да олтурадыла.) Бакалларынгы толтур. Аскер. --Айхай, айхай. Сиз айыб этмегиз ансы... Солтан. --Айтылыннган, айтылгъан алгъышла ючюн! Аскер. --Айхай да! (Ичедиле.) Кесим анда болгьанлыкъгъа, эсим сиздеди. Айхай, артха къалмазлыкъ бир къайгъы чыкъгъанды да... Солтан. --Ол къайгъыны билирге боллукъмуду? Аскер. --Айтыб тынгыгъызны бузаргъа сюймесем да, эшта, айтырыкъ болурма. (Барыб къулагъына шыбырдайды. Бу заманда къызла Азретни къатына кёчедиле, олтурадыла) С о л т а н.(Сескеклениб.)-- Къачан?! Ким айтады? (Кесин эсгериб.) Хайыр! Биягъынлай къалыб, кёб сакълатма. Бар! Аскер. --Атым былайдады. Энди хутор алай узакъ болмагъанын билесиз. Къызла, Азрет, сиз джюйюсханны кёзюн ача туругъуз. Тепсегиз, ойнагъыз. Азрет, эшитемисе? Ойнагъыз. Азрет.-- Бир да джюрегинги къыйнама. Къолубуздан келген" ча кюреширбиз. Азрет. Нек эшитмейме. (Турады.) Тепсегенде — тепсербиз, ойнагъанда — ойнарбыз. Ичебиз десек, ичерик да табарбыз. Аскер.-- Алай этигиз. Мен кёб турмай къайтырма. (Кетеди.) Солтан. Аскерни халисин бек джаратама. Таза джюрекли таулуду. Шкурону честин ёрге тутуб, багъалатыб сёлеше бил- ген адам джашаудан хапары болгъан адамды. Аскерни саулугъу ючюн ичеме. Азрет. --Аллах, аллах. Билими уллу болгъанына кпм сёз табарыкъды! Солтан. --Айтылгъан тукъумдан чыкъгъанды. Азрет. --Бир да, бир да, алай болгъанына сёз джогкъду. О г ъ у р л у.-- Азрет, мындамыса? Кечигиб къалмагъа эдим деб... экисин да ашырыб, мыллыгымы атыб келеме. Кетиб къаласа деб... Азрет.- Да нек кетиб къалама? Къызланы кеслерин къоюб нек кетерик эдим? Къонакъларынгы ашыргъанынгы иги этгенсе. Ол къонакъбайны сайламлы шартларыны бириди. Огъурлу.- «Келгинчи къонакъ уялыр, келгенден сора къонакъбай уялыр», — дейди. Къонакъларыма къарамасам, Джанхот бла Айшатны бетлерине не айтыб къарарыкъма? Солтан. Огъурлу! Огъурлу.- Эки къулагъым сендедиле. Солтан.- Сени къулакъларынг меннге керек тюлдюле!.. Огъурлу.- Да мен къулакъларымы санга береме демейме шойма да. Солтан.- Ёзге, сен былай этиб нек айланаса? Огъурлу.- Къалай этиб? Солтан.- Соруусуз чыкъ да кет, буйрукъсуз кир да кел. Скажи бажалсте! Огъурлу.- Хаман ишим болуб айланама. Солтан.-- Не ишинг болуб, башынг тюбюне айланыб айланаса? (Ичерге башлайды.) Азрет.- Огъурлу кибиклеге иш да болады! Огъурлу. -Столну джанында олтуруб ичиб турмагъанга иш азмыды? С о л т а л(бокалны эринлеринден ала.)- Не зат, не зат!? Азрет.- Солтан, джюйюсхан, Огъурлу айтханны мен тюзге санайма. Огъурлу юй джумушха къалгъанды. Аны да иши болур. Солтан.- Аны сеннге сормайма! Ёзге уа, сен санагьанны Солтан затха да санамайды. Азрет-.- Болур. Ушатханыгъызча этигиз. Зайнеб.- Азрет, энди башха сёзге кёчейик! Ф а т и м а. --А къыз, бир-бирине илиннгендиле да къалгъандыла! Къалай этерге билмейме! Зайнеб. -Огъурлу, сен да ишинги этсенг а! Огъурлу.- Зайнеб, мен да ишими этеме деб айланама. Азрет.- Энди барыгъыз да тенгиме чамланмагъыз. Солтан (туруб Огъурлуну джагъасындан алыб эшикни джанына тыяды.) --Огъай, сен не къайгъыланы чыгъарыб айланаса? Не бусагъатдан айтырса, неда башынгы тёнгегинден айырырма! Огъурлу.-- Кет-кет! Кесинги ышыма (тюртерек этеди.) Мен чалман тюлме! Зайнеб (хыныракъ.)-- Солтан, тюйюшюрге келген эсенг, атамы юйю орам тюлдю. Келгенингден башлаб, Огъурлугъа илиннгенлей бусагъатха джетдинг. Да, биз адамгъа саналмайбызмы? Солтан. (Орнуна къайта)-Саналгъан да, саналмагъан да барды (олтурады.) Зайнеб.-- Бизни бла сёлеширге ийлыгъа эсенг, тнлеб келтирмегенбиз. Кирген эшигинг ачыкъды. Солтан.-- Фатима, терс болдукъ эсек—извиняюсь. Кечигиз дегенлигимди. Фатима.- Адам айтханнга сыйыныр къаныгъыз джокъду. Огъурлуиу джанын алыб къоясыз да. А зре т. Огъурлуну джаны алай учхара джерде орналгъанын ким айтханды? Огъурлу.- Мен джанымы джан алыучу мёлекге да берлик тюлме деб тургъанымы бил'мейдиле!!.. Фа тим а.- Мени сартын, тюйюшсегиз, къарарыкъ эдим. Огъурлу. --Ах, аны уа аллах айтха эди... С о л т а н. --Джаш, атынг да Азрет шойду да? А зре т.-- Къайдам. Атам хариб алай айтыучан эди. Солтан. --Сеннге Джанхотну юйюнде не барды? Фа тим а. --И, аллах, бу адамлагъа не айтыргъа билмейме. Зайнеб, бир-биригизге къызарышыб къачаннга дери турлукъсуз? Зайнеб. -Сен билмегенни менми билеме? Фа тим а. -Кёз ачайыкъ деб келген бар эсе, олтурайыкъ. Алай тюл эсе... Солтан. -Спасибо! Вот, мен да алай айтама. Огъурлу (халкъгъа.) -Алай айта эсенг, Ачаккуну артыкъ чюйюча, илиниб, юйюнг къуру6му тураса. Чыкъ да бар! Ухади! Азрет. -Джюйюсханны да джанына тиймесин, алая, керексиз, чам сёзлеге уста кёрюнеди. Кимни да хыликке этерге кюрешгенлей. Билгени: «зыккыл текеча», «улакъчыкъча», «токълучукъча.» Зайнеб.- Азрет, тилейме... Солтан. -Зайнеб, кёбдю! Сен кимле бла къалай сёлешесе? Зайнеб (хыныракъ.) ---Тилейме, ким бла къалай сёлешгени- ми кесиме билирге къой. Мени ийлыкъдырыб сёлеширге не ишигиз барды? Сиз юретир кереклим джокъду! Солтан.-- Сен Джанхотну кьызыса! Зайнеб.-- Билеме! Огъурлу (халкъгъа.) --Сен айтмасанг да, биледи. Солтан--. Сыйынгы сакълай бил! Зайнеб.-- Билеме! Огъурлу. --Биледи! Бек ариу биледи! Фа тим а. --Ий, ал-л-лах, не этерге билмей къалдым. Азрет бир оноу этсенг а. Азрет. --Джылы бла да, чыны бла да менден тамаданы оноууна тынгыл.амасакъ... Солтан (бокалны бошатыб.)- Атынг да къалай эди... Азретми эди? Азрет (ышараракъ.)-- Огъурлу, мени атым къалай эди? Огъурлу (халкъгъа къараб, ауузун джумдуругъу бла джабыб кюле, бир-эки къалтырайды.) --Да, къайдам... Солтан.-- Джанхот атангы къарнашымы болады? Алай тюл эсе, санга мында не барды? Нек келгелсе? Bv юйде ненг къалгъанды? Азрет.- Кесими затым болуб, аны алама деб келмегенме. Тенглерими кебден бери кёрмеген эдим да, тансыкъ болуб келгенме. Огъурлу. -Тансыкъ болгъанны аллах кёреди. Солтан. -Сен сабыр эт! Сеннге аны соргъан джокъду! Огъурлу (халкъгъа къарай.) -Джокъ бол! Солтан. -Тохта. Джанхотну къызын кесинге санабмы айланаса? (Пауза.) Нек айтмайса!? Азрет.- Зайнеб бла Фатиманы джанымдан эсе сюеме. Огъурлу уа халал тенглерими бириди. Огъурлу. -Оллахий, Азрет, сени уа Зайнеб да, Фатима да, мен да... Биз сени къаллай бир сюе эсек, аллах аллай бир... С о л т а н.- Тохта! Огъурлу.- ...Сюйсюн. Солтан.- Бу хайуанны сабыр этмегенине къара! Эш-шек! Хайуанланы ызлары бла айланнгандан тышында, сеннге не керекди? Огъурлу.- Да мен да... Солтан. -Тохтаб къал! Огъурлу.- Хы-хы, джанынгы алма!.. Солтан. -Тил тут! Азрет (туруб.) -Огъурлу, тенгим, сёлешалгъанынг чакълы сёлеш! 3 а и н еб.- Азрет... Азрет. -Кёлюнге келгенни къоймай айт! Огъурлу. -Кёлюмдегин, айтхан бла къалмай, джашауда бардырыр акъылым барды. Солтан.- А сен а, темирчи, берчкъол темирчи! Джанхотну къызын тенгинге санаб айланма да, берчлеринге ийлыгъа бил. Бюгюнден сора бу юйню босагъасындан бери атласанг, эштмеген эдим демезсе. (Эшикни ачыб.) Бусагъатда уа—чыгъыб кет! Бар! Сени орнунг кёрюкню джанындады. (Къызла амалсыз болуб сюеледиле.) Азрет. -Солтан, эслеб сёлеш! Керти айтаса, темирчиме. Берчлерим да бардыла. Кёрюкню да таныйма. Сени да таныйма. Кёрюк юреди ишге асыу эте, сен а юресе... Огъурлу. -Джюйюсхан, кёрюкню къуругъу да барды. Азрет. -Алайды да, бираз эслеб сёлеш! Солтан. --Тохта, тохта, тохта. Энди, къалай сёлеширигими да юретибми башлагъанса!? (Герохуна узала.) Сен, сен! (Бу заманда къызла да, Огъурлу да джетиб, Солтанны тутадыла, алай а Солтан герохун чыгъарыб Азретге бургъанлай, Огъурлу тюбюнден уруб, герох ерге эки кере атылады.) Кетигиз, тутмагъыз! Фатима.-- Оу, а-на-ам, мен хариб! Азрет!.. Солтан, къурман болайым... Зайнеб--. Солтан, джюйюсхан, санга не болду? Фатима. --Ойнай, накъырда эте... Зайнеб.-- Солтан, тилейме... Былай этме... Ай юйюнге, хатерибизни этсенг а.-. Солтан (сабырыракъ.) -Да, сизни хатеригиз ючюн къояйым ансы. Фа тим а.- Къурман болайым, алай эт! Солтан (О гъ у р лу гъ а-) -Сен да былайдамы эдинг? Огъурлу.- Езге къайда боллукъ эдим?! Солтан.- Джетиб къолумдан тутмасанг, анга этерими мен биле эдим. А з р е т (кьамасындан тутханлай.) Болджал сала турма да, меннге этеринги этиб къойчу! Кертиди, Джанхотну юйю тюйюш ачар джер тюлдю. «Джюйюсхан» Солтан! Кел тышына чыгъайыкъ. Эркиши эсенг, эрлеча сёлешейик. Нек тынгылайса? Сен аскерчи, мен темирчи. Не мен, не да сен ёлюрсе. Экибизни бирибиз къораргъа керекди. Къоркъма, сен ёллюк тюлсе. Сен устаса. Алай болмаса, Царицынден къачыб, артмакъларынгы урланнган быстырладан толтуруб, аман къатынча, къачыб келиб, къатынланы орталарына кириб олтурмаз эдинг! Огъурлу (тамам джюрекден кюледи.)-- Ха-ха-ха-ха-ха-ха- ха-у-у-у-ха-ха! Къатынланы орталарына кириб дейди, ха-ха-ха- ха.-. А з р е т.-- Огъурлу, неге кюлесе? Огъурлу. --Ой, юйюнге хычынла джауарыкъ, анга ёлгени болгъан да кюлюр. Барама да большевиклени къырама деб кетгенин бир да унутмайма. Энди уа„ иесиз сабакча, мюйюш- мюйюшден къарай, инаралланы саулукълары ючюн «боза аякъ кёлтюре, инаралынгы алай бек сюе эсенг, зачем бежит? Зайнеб. -Огъурлу, кёбдю! А эре т. -Джюйюсхан, айыб этмегиз. Огъурлу да эл айтханны айтады. . Солтан. -Кёбдю, тереннге кирмегиз. Азрет. -Теренине кирлик кюнлерибиз алдадыла. Къайры айлансанг да, этген аманлыгъынга абынныкъса. Этген мурдар- лыкъларынгы джашыраллыкъ тюлсе. Кечди! Къодулу болуб бошагъанса! Солтан.- Азрет, сен айтханнга тюшюналмай олтурама. Азрет. -Къоркъма, тюшюнюрсе. Огъурлу (халкъгъа.)- Тюшюндюрсек, тюшюнюрсе. Азрет. -Керти айтаса. Керти айтаса. Тюшюнала болмазса. Этген аманлыкъларынг асыры кёбдюле- Солтан.- Ала ючюн законну аллында джууаб берлик мен- ме! Азрет.- Закон бла къалмай, халкъны аллында да берликсе! Къызла, тилейме, экигиз да ол печге барыгъыз. Биз сёзюбюзню бошайбыз. (Зайнеб да, Фатима да кетедиле.) Солтан.-- Мен сизни бла сёлеширге излемейме! Огъурлу (халкъгъа.) Излемей эсенг, бастанг болмагъан джерге къалагъынгы урма. «Къарнашым», къалай сюйсенг, алай эт, алая тауукъ кеси кеси бойнуна бычакъны къалай чыгъаргъанын билсенг, зараны боллукъ тюл эди. Азрет-. Огъурлу, сен да тынгыла. Мен ёлге эдим да, Сол- тан, ол сен тапанчангы чыгъарыб, мыллыгынгы меннге атхан заманда къызла былайда болмагъа эдиле. Къара къама сени ол мыллыгынгы эки кесек этер эди. Ол сен кесиб мыллыкларын асырагъан урунгда асыратыр эдим сени мыллыгынгы да. Джугъум билинмейди дебми тураса? Айтыб, билгеними ангылатыргъа адам табарма. Шагьатларым хазырдыла- Огъурлу. -Хаппа-хазыр хазырдыла. Азрет.- Барысын да джыйыб барырма да, оноучуланы алла- рында къычыртырма. Кюпселени суратларын кёргюзюрме Ийнанмасала, алыб барырма да, уруну юсюне сюерме. Сора къазсынла, къарасынла! (Пауза.) Сен а мени къолларымы берчлерине бедиш этесе. Бедишлик кесингсе! Солтан. Иги джаш, Азрет, сен айтханла бары да белгисиз затладыла. Алай тюбсюз, магъанасыз таурухлагъа башында мыйысы болгъан адам ийнанныкъ тюлдю. Огъурлу.-- Керти айтаса! Ол адамны мыйысы да сени мыйынгча эсе, ийнанмаз. Солтан-. Огъурлу, санга сёз джетмегенди. Орнунгда олтур Садись! Орнунгдан чыкъма. Я не с тобой говорю. Огъурлу.-- А, мен, орнундан чыкъгъан сабакны волк кушит говорю Азрет.- Да, мен айтыб къояма. Мен билгенни мен этерме, сен билгенни сен этерсе. Огъурлу.- Огъурлу да къараб турса кёрюрсе. Важалста! Зайнеб (былагъа чыгъа, Фатима да ызындан.) -Энтда сёз- ден бошамагъанмысыз? Аллах ючюн, турмагъыз. Фатима.-- Биз Огъурлуну джырлатайыкъ деб келебиз. Азрет. --Огъурлу, багъалы тенгим, ол джырлаучунгча джырламасанг, джаныма тиериксе. Тынгыларгъа сюйген тынгылар... Огъурлу (Азретни къатына олтура')- Сюймеген да чыдар. Къарангы джоллары Джулдузчугъуму элтдиле. Сагьышла басмай, Таулада кече джатмайма, Зорлукъгъа джетмей, Сюйгенчигими табмайма. Суратха къараргъа Къарачай элге баргъанем, Башыма джараргъа Къартладан хапар алгъанем» Джаууму юйлери Къайда тургъанын билгенем, Эшикни чюйлерин Ачыб, печине киргенем. Керилиб ургъанлай, Биреуню эки этгенедим, Юсюне тургъанлай, Дертими къоймай джетдирдим. Элни старшинасы Тутаргъа къагъыт джаздырды, Джаууму табасы Башымда уру къаздырды. Мени тас этерча, Терен уругъа салдырды, Тюрсюнюм кетерча, Тутмакъда тутуб аздырды. Ах, тенгле, не этейим, Келирге джокъду къарыуум, Аманат этеме, Сизге къалады ариуум. (Бошаб) Къызла! Сизге барады! Азрет.- Тенгим, сау бол! Бек магъаналы джырны эштдир- динг. Фа тим а- Кеси да къалай ариу джырлады! Азрет.- Аллах, аллах! Солтан.- Огъурлу, сен энтда ийнар да, джыр да джырлай, къызланы кёзлерин ача тур, Азрет бла мен да бусагъат къай- тырбыз. Зайнеб бла Фатима, айыб этмегиз, тогъуз-он минутну бизсиз олтуругъуз., Азрет, эшикге чыгъайыкъ. Азрет.- Айхай, Айхай. Чыгъайыкъ! Солтан. (Босагъада). -Прошу, кечигиз! Мен эшикге бир чыгъайым. Огъурлу. --Хо, марджа, хо, хо, хо, хо, чыгъарыкъ эсенг, ары бир чыкъ да боша, эшигинг терсине ачылыб а'ман бла чы- гъарыкъ. Уха-ди-и! Д ж а б ы у |
EKİNÇİ KÖRÜNÜWÜ
(Oğurlu gitçe üyçükde olturub, tobuğun camaydı. Zayneb. -Ow, anam!
O g ‘ u r l u (sözün bölüb.)- Endi ua ne boldu? Zayneb. (Allına atlay)- Oğa... Qayda ediñ deyme?
Oğurlu (sansız ızına burulub.) -«Qayda ediñ deyme».
Zayneb (ullu üyge kare.)-- Biyağı sen enikleb tebregense.
Oğurlu. --Atam da... (Tişi bla halını üzüb.) «Sen Zayneb. --Endi ua biyağı saña kim ne eştdirgendi? Sen |