" BİYNÖGER "
Habiçlanı
M. A. -1 kesegi
Qaraçay*
halq-epika poema
(not*A.S.-1.qaraçaymalqar
2.Burungu 'Teyri' atnı ornuna bu versiyada 'Allah' deb cazılgandı)
«Biynöger»
degen qaraçay (alan) halq-epikalı poema XIII ömürnü ayağında
— XIV ömürnü allında Bashan özende Basiyat qalada etilgendi. Bu
poemanı endige deri basmadan çıqğan üzügüne cırdı
deydile. «Biynögerni» basmalanñan keseginde sücetni, kompozitsiyanı
tabmaqlıq qıyındı, kesi, da poemanı maqamına kelişmeydi.
Birinçi. kere «Biynögerni» sabiylikde Qoçharlanı Bağırnı
caşı Qasbotdan, Lepşoqlanı Haciret-Nawruzdan ürenñen edim.
Poemanı variantların 1949 cıldan beri cıyama. Anı usta
cırlab, tekstin aslam bilgenle bıla edile: Bostanlanı Kokay (Qızıl
Oktyabr’), Hubiylanı, Muhammat, Semenlanı Dolin (Sarı-tüz),
Batçalanı Dobay (Morh), Bayçoralanı Mussa (Oğarı. Teberdi),
Habiçlanı Ahıya (Qaraçay Şahar), Ortabaylanı Muhacir (Taşköpür),
Hubiylanı Husey (Sıntı), Ezdenlanı Tompa (Hurzuk), Semenlanı
İsmail (Oğarı Uçkulan), Hatuwlanı Haci-Umar (Qobu Ba.-şı),
Bağatırlanı Lallüw (Eski, Cögetey); busağatda usta cırlab
igi bilgenle: Ezdenlanı Abugaliy (Sarı,-tüz), Hubiylanı Qasım
(Ciñirik), Bostanlanı- Batdal (Qaraçay Şahar), Qağıylanı
Mahamet, dağıda, başhaladıla.
Poemağa
Hubiylanı Magometni materiallarından talay tizgin da qoşulğandı.
Bılay bla, «Biynögerni» sücetin, kompozitsiyasın, ençiliklerin
tolu caraşdırırğa cuwuqlaşhanma, tekstin maqamına
tüz kelişdirgenme.
Poemanı
baş teması —nasıb caşaw üçün halqnı qarañı küçle
bla küreşmekligidi. Poema Biynögerni, anı adamlarını,
Qubadiylanı, urunñan halqnı üsü bla adamlıqnı, aşhılıqnı,
cigitlikni, tuwğan curtha süymeklikni, halqla arasında şohluqnu,
adamnı üsünde igi şartlanı begitirge boluşadı, osal
adetlege, qarañılıqğa qarşçıdı. Tili tatlıdı,
caraşıwdu, çemerlenñendi.
Poema orus
tilde da birinçi kere basmalanadı.
Caraşdırğan
4
5
Gezohnu ulanı
bılay cigit tuwg’an Biynöger!
Cigitlik
bolmasa, homuhluqnu bir da süymegen.
Oyra, o süymegen.
Suwda batmağan
a, ne ua canñan otda küymegen,
Ötürük
aytmağan, kişige amanlıq bilmegen.
Oyra, o
bilmegen.
Tamada qarnaşıñ,
Umar, it awruwdan(1) awruydu.
Amalın
tawusub, ol cuwuqnu-teñni soruydu.
Oyra, o
soruydu.
Ol öledi,
deydile, sanları qızıb, küedi,
Elüründen alğa
teñlerin körürge süedi.
Oyra, o süedi.
Da awruy ese,
canım, aña darmanña ne carar?
İt
awruwnu horlar qallay bolsun, Tabu(2), bir madar.
6
Cuwuq-teñ
keldile, qıyın awruğannı kördüle.
Atlarına
minib, bılay tawğa, tüzge sürdüle.
Oyra, o sürdü;
Biz madar
izleb, alan, ne keçe, ne kün catmaybız,
Aña carar
darmannı ne tawda, tüzde tabmaybız.
Oyra, o
tabmaybız.
Aylanabız,
alanla, biz aña darman izleybiz,
Darman a tababız,
aña ne cararın bilmeybiz.
Oyra, o
bilmeybiz.
Biynöger,
sorayım deb, obur qatınña(3) barğandı,
Bek calbarğanında,
obur qatın taşın salğandı.
Oyra, o salğandı.
Oburnu taşı,
burulub, üç tizginñe sıyındı:
— Darmannı
keliri tınç tüyüldü, — dedi, — qıyındı.
Oyra, o qıyındı.
7
— Aña cararıq
bardı — bir aq maralnı sütüdü,
Anı tutarıq
ana qarnaşıñı egeridi.
Oyra, egeridi.
— Barmay
tohtasañ, batır, seni canıñ saw qallıqdı,
Qalmazlıq
a bolsañ, qarnaşıñ ızıñdan barlıqdı.
Oyra, o barlıqdı.
Biynöger
ketgendi ana qarnaşına it tiley,
Umar a qalğan
edi, ma kiyik-maral süt küsey.
Oyra, o süt küsey.
Men barğan
edim a ana qarnaşıma qonaqğa,
Başım
qaldı sora bu taw ellege djomaqğa.
Oyra, o djomaqğa.
Biynöger tüşünde,
ey, ullu bıçağın biledi,
Ertdenbla
turub, ana qarnaşından it tiledi,
Oyra, o tiledi.
Ana qarnaşı
anı qonaq kibik a körmedi.
Egeçden tuwğanña
egerni hawhluğun bermedi.
Oyra, o
bermedi.
Saña it
bermegen da, sen izlegença, it bolsun,
Duniyadan,
sora, Biynöger cigitley, tüb bolsun.
Oyrad, o tüb
bolsun.
— Boş
ışanñan edim men allay cuwuqğa da caqğa,
Bu üynü
sanamazma kesime cuwuq ocaqğa.
Oyra, o ocaqğa.
— Öpkeleb
ketdim andan, guruşha bolub, caw bolub,
Aq maralnı
sawmay, Teyri(4), qayıtmazma saw bolub.
Oyra, o saw
bolub.
8
Mıdah
bolub bara, Qubadiy uluna tübedi,
Ol, haparın
bilib, Biynögerge ma bılay dedi:
Oyra, o bılay
dedi:
— Bizde bardı,
canım, Cemegeyden(5) kelgen gacile,
Ala tabhanla
bolalla ızçı qaspar pariyle.
Oyra, o
pariyle.
Qubadiyları
ua Biynögerge cuwuq bolmayla,
Arbazlarında,
canım, bir qaspar(6) itle oynayla.
Oyra, o
oynayla.
Ol barğan
edi sora Qubadiylağa it tiley,
Ala tura edile
talqıda tuwar teri iyley.
Oyra, o teri
iyley.
Qubayları
ua munu qonaq kibik kördüle,
İtlerinden
saylatıb, eki qasparnı berdile.
Oyra, o
berdile.
Alanı alıb,
Biynöger qayıthan ed üyüne,
Üretgen edi
da eski arbazına, sözüne.
Oyra, o sözüne.
Men, bu uwğa
tebrey, salam aythan edim qartlağa,
Örleb çığarıqma
maralla otlawçu çatlağa.
Oyra, o çatlağa.
Qartla salam
alıb, bir köb tilek tiledile,
Muratıma
cetib qayıtırımı nzledile.
Oyra, izledile.
9
Anda,
bara-bara, salam berdim oña, awlaqğa,
Örge qaradım
a kiyikle keliwçü qulaqğa.
Oyra, o qulaqğa.
Egerleni iyib,
men uwğa iylene tebredim,
Oy, Ullu
Bashannı miyik tawlarına örledim.
Oyra, o örledim.
Ey, tawnu başında
aylana-aylana soruqdum,
Tuwra qarıwsuz
bolub, izlegenime coluqdum.
Oyra, o
coluqdum.
Ketib barğanlayıma,
Gucdar(7) çıqğan edi allıma,
Ol tübege edi
bılay meni ceti qanlıma.
Oyra, o qanlıma.
Olsağatdan
tögerek, oy, tuban boldu, çars boldu,
Gucdar kiyigim
sora meni allımdan tas boldu.
Oyra, o tas
boldu.
Ol tübetgen
edi bir qaña cayaqlı kiyikge,
Sürüb anı
çığardım sadaq atsañ cetmez miyikge.
Oyra, o
miyikge.
Oyra, çaba-corta,
men anı ızından çıqğan em,
Çıñıl
qayada boynundan urub a cıqğan em.
Oyra, o cıqğan
em.
Oy, taw töppelede
aylana-aylana, bezgen em,
Üç ayaqlı
maralnı uzaqdan qarab körgen em.
Oyra, o körgen
em.
Üç ayaqlı
Gucdar cañıdan çığadı allıma,
Bıllay künle
kelsinle süymegenime, qanlıma.
Oyra, o qanlıma.
10
Gucdar kiyikni
ma bılaydı, teñle, haparı:
Ol, biraz barıb
a, ızına aylanıb qaradı:
Oyra, o qaradı.
Töppesi cıltıray
ed, ma Miñi Tawda buz kibik,
Anı
aybatlığı, — bu toyda oynağan qız kibik.
Oyra, o qız
kibik.
Dağıda
ariwluğu, — çuba içinde qız kibik,
Aythan qarğışları
ua — carağa sebgen tuz kibik.
Oyra, o tuz
kibik.
Kekeli cıltıray
ed, da bir miyala köz kibik,
Tuyaqları
citi, — bılay cırmı tikgen miz kibik.
Oyra, o miz
kibik.
Müyüzleri anı
— sora etge çançhan tiş kibik,
Tawğa örlegeni
— bu kökde barğan quş kibik.
Oyra, o quş
kibik.
Oyra, müyüzleri
tüz etge çançıwçu tiş kibik,
Meni ol künüm
da keçe körüwçü tüş kibik.
Oyra, o tüş
kibik.
11