Ахмад Салпагаров
Джандар (Сылпагъарланы) джырыбла тарихи.
Джандарны джыры Къарачаймалкъар Россиягъа къошулгъунчу болгъан джигитликни юсюнден хапар айтады. Бу джыр бек эски къарачаймалкъар джырланы бириди. Лаба сууну башында (бюгюнгю Уруп район КЧР-ны баты джанында), "Баба" атлы джерде къызылбекле бла къан сермешиуню юсюнденди джыр. Кызылбекле абаза халкъны бир къаууму болгъанды. Сылпагъарлары атауллагъа юлешингинчи джашагъанды Джандар. Алайбла аны атауулу джокъду. Сылпагъарлары атауллагъа айырылгъанлы
8-9 тёлю джашагъанды. Бир тёлюню орта джыл джашауу 30 джыл. Ол себебден Джандарны джашагъан тарихи орта тергеу бла
240/270 джылны алгъа, 18 ёмюрню не орта, не арт сюреми болургъа керекди. Тарихчиле джазгъанбла абаза/абхаз къаумла Тауартындан, Къара тенгиз джагъадан Кюзей (Шимал) Кавказгъа эм КЧР-ны джерине толкъун толкъун болуб 15 ёмюрден башлаб 18 ёмюрню арт сюремине дери кёчюб келиб тургъандыла. Аладан ахыр къаум кызылбекле болгъандыла.
Джандарны къошуна 15 кызылбек чабыуул этгенди. Къош нёгери, " болушлукъга адамла чакъырайым" деген сылтаубла, Джандарны кесин къойуб къачханды. Къачсада Джандаргъа сауутун къойа кетмегенди. Джандар кеси джангызлай, къолунда къуру кезлик бычагъы бла къалгъанды. "Кезлик" бычакъ деб гитче шапа бычакъга, ётмек,гардош туураучу бычакъга айтхандыла. (кухонный нож). Кызылбеклени уа барасыны дегенча шкоклары болгъанды. Джандар эшик босагъада, къарангыда, бир аягъына тобукъланганды. Эшикден кирген къызылбекни кёзю къарангыгъа юренгинчи, чепкенинден тутуб кесине тартыб, кезлик бычагъыбла уруб ёлтюрюб баргъанды. Къарачай версияда "тогъуз тамлыны", малкъар версияда "джетисин" къаплады дейди. Тамлыла (эшикден кириб эм тышындан шкокладан атыб къарыу эталмагъанларында Джандаргъа) къошну тёгерегине бичен джыйыб от салыб, отбла тютюн бла хорлагъандыла тулпарны.
Татаркъандан алгъаракъ туугъан болур Джандар. Аныбла Джандарны джыры хронология бла биринчи боллады. Нек дегенге, абаза/абхаз къаумла алан джуртлагъа кюнбаты джанындан келиб, биринчи Уруп, Лаба ёзенлеге киргендиле. Джандарны къошу уа джырланы юч вариантында да айтылыб турады-Лаба ёзенни аты, алайлада "Баба" атлы джерде болгъанды. (Башха аты "Гурдух башы"). Ол джерледен къарачайлыланы къыстаб, кеслери алайлада бегигенден сора - Уллу Къарачайгъа алай джортоуул этгендиле. Татаркъан а
тамлы эм къызылбеклебла , Джандарча болмай, къазауатны Къарачайны ёзек джеринде кечирек
бардыргъанды.
Джандарны юсюнден хапары болмагъанла джалгъан сёз къошадыла. Джырны Къочхарланы Къасбот этгенди деб джазыучандыла. Къасбот 19 ёмюрню экинчи джартысында джашау этгенди. Аны ючюн, Джандарны джырын Семенланы Къалтур этген болурму дерим келеди. Нек десенг, Къалтур Касботдан иги алгъа, Джандаргъа джуугъуракъ заманлада джашагъанды. Хубийладан бирбирле, Джандар Хубийланы къуллары болгъанды деб алдауукъ сёз айтадыла. Керти алай болса, коммунист иктидар (власт) аны хайырландырмай къойарыкъ тюйюл эди. Байла бийле джалчыларын маллары ючюн ёлтюртдюле деб джазарыкъ эдиле. "Гапалауну" джырын тюрлендиргенине бир къара. Кертисибла уа Хубийланы "Амырхан улу Хусей къош тамада" болгъанды. (1-чи джыргъа къарачай вариантха къара).Ол Джандарны "Юч ёзенден сайлаб алгъан нёгери" болгъанды. (2-чи джыргъа къарачай вариантха къара). "Юсейин сен къарт -мен джаш, нёгер болайыкъ, ёлсек ёлдюк"-Джандарны сёзлери (малкъар вариантха къара). Алдаукъланы нек айтханлары джырладан тынч ангылашынады.
ДЖАНДАР (Биринчи къарачай вариант)
"Къарачай халкъ джырла" Москва 1969дж эки версияда бу китабдан
О Джандар, Джандар, джанынг барсын кябагъа
Сатанай бийче да, ой тюшге эди арагъа.
Тамлыла джыйылдыла, ой, Гудух башы Лабагъа,
Къан чачылды да, ой, Гудух башы Лабагъа, дедим.
Ой бёлек къойну да кюн ортагъа сюре келгенем,
Амырхан улу да тамадабыз эди Хусей дедим а.
Эй тамлыланы мен Гудух башында кёргенме,
Кел, кесибизни бегитейик, биз а къазауат этейик, дегенме.
Амырхан улу Хусейин алай айтханды:
- Болалмайма мен а тейри сора кетмейин,
Къан джаугъан хапарны барыб Къарачайгъа хапар этмейин.
Къойланы алларында барды къашха къой,
Юлеш да юлюшюнгю башха къой.
Ой ортабызда чынар терек арамды,
Джер къачмайын а бюгюн былайчыкъдан ким къачар,
Аны анасындан, ой, ичген сютю харамды.
Къойчуну бир къолу къойда,
Бир къолу байда - дейдиле, о Хусейин,
Бюгюн барыбыз да керти уа къазауат этейик, дегенди,
- Хусейин, сен къачсанг а къара къамангы къоя къач.
- Огъай, Джандар, къара къамамы санга къоялмам, - деди.
Аны ючюн а аздан да бетими джоялмам.
Хусейин кетгенлей а
Къошубузну тёбен джаны
Джаяу къайынла,
Бу къайынлагъа о чаба джорта баргъанма,
Къайынладан а къайын быкъылыкъла, тейри, алгъанма,
Къоркъуулу джашланы да мен къая раннга салгъанма.
Бычагъымы алыб а бир эки билеуге тутханма,
Джаныугъа тутханма,
Эшикден киргенлей сол тобугъуму джерге салгъанма,
Кирген тамлыланы къарынларын тартыб кетейим, дегенме,
Тогъуз тамлыны да тамада мурджаргъа салгъанма.
Къарабашланы, ой, итден туугъан Махатчи,
Къарт анасын а, бу тамлылагъа сюйретген,
Тамлыланы да ол тау къошлагъа юретген,
Ол а алай айтыб сора къычырды:
- Ой аман тамлыла уа, артыгъызны этдириб
Къоя шойсуз да.
- Да не этейик а хуна къошха
Атхан огъубуз кирмейди,
Не эте тургъанларын ичине киргенлерибизни уа
Киши билмейди - дегендиле.
- Алай болса хуна къошха отну салыгъыз,
Джандар джашны - таулу джашны тутуб
Багъа алыгъыз.
Ала да ол хуна къошха отну салдыла,
Джарлы да Джандарны да ала ортагъа алдыла, дейди.
Анам этген а болур кёкдюр гебенек,
Кёк гебенекни да, ой, чыркы сайын окъ тийди,
Аны да джиби сайын а къан сингди.
ДЖАНДАР (Экинчи къарачай вариант)
Къанлы Мурдухдан къойланы кюте бардым Бабагъа,
Джандетлени джети эшиги ачыкъ болсун
Бу Джандарны бизге табхан анагъа.
Ит тамлыла алгъан элле джарлы Джандарны арагъа,
Кийиз бушдукъланы чулгъаб салалла
Джарлы Джандар кезлик бычакъ бла салгъан джарагъа,
Кезлик бычакъ саналмайды къамагъа.
Къоян ызлаб буу тутду Рыстау Байрамны ызчы эгери,
Аман кюнде къачыб кетгенди джарлы Джандарны
Юч ёзенден сайлаб алгъан нёгери.
Къачма, къачма, хомух туугъан Юсеин,
Сабийлени салгъанбыз киши кирмез мийик раннга,
Тюз туруман экибиз этген къралгъа.
Къача эсенг акъбаш къамангы къоя бар,
Хубийланы Амырхан улу Юсеин,
Ёзден бетинги джоя бар.
Къан чачылгъанды, ким айтыр табхан ананг Мансагъа,
Ананг Манса этген эшек бетли чыбыдар кёк чебген
Чыркы сайын окъ тийди, о джарлы Джандар,
Джиби сайын къан сийди.
Джылама, джылама кичи къарнашым батыр Иляккуш,
Сен джыласанг мени кёлюм такъыр болады,
Эки кёзюм джыламукъдаи толады.
Ит гяуурла алгъан элле джарлы Джандарны арагъа
Джанынг барсын, Джандар, сени кябагъа.
Ананг Манса джёрмеликле сайлай турады,
Черегейден келген уллу чарагъа,
Сатанай бийче дженгил тюшмеди, хомух, арагъа.
Джандар сора, ой, джанынг барсын кябагъа,
Аллах джандет берсин а сора, джол берсин
Джандар кибик джашланы табхан анагъа.
ДЖАНДАР
("Къарачаймалкъар халкъ джырла" Нальчик 2001 Отарланы Омарны версиясы)
Ой, Джандар, джанынг барсын Кябагьа,
Ит тамлыла джыйылгъандыла Лабагьа.
Мурдух башында бир белек атлы кёрюндю -
Ала тосму экен, сора джауму экен? -
Ала бизнитасхабызны билгенле,
Юслерине кёк гебенекле кийгенле.
Чартлап ётдюм мен чегет Лабагъа,
Джаш къауумну элтип къуйдум быкъы бла ыраннга.
Айыбы джокъду Джандарны бир тауда ёсген уланнга.
- Юсейин, сен - къарт, мен - джаш,- деди джаш Джандар, -
Экибиз да алгъын нёгер болайыкъ,
Ёлсек - ёлдюк, къалсакъ да - бирден къалайыкъ.
Арабызда чинар терек арамды,
Экибизден, джер къачмайын, ким къачса,
Аны анасындан ичген сютю харамды.
Стауатны тамлы аскер басханды.
Къаралдысы къошубузну джапханды.
Хомух Юсейин этген антын унутду,
Къара джамычыны юсюне ол тутду.
Къачма, къачма, Хубийланы Амырхан улу Юсейин,
Къача эсенг, акъбаш къамангы къоя бар,
Ёзден намысынгы сен а джоя бар.
Тынгыламай, Юсейин къамасы бла къутулду.
Джарлы Джандар кеси джангыз тутулду.
Къан чачылды ат джеринде башлыкъгъа,
Налат болсун бу сабийликге, джашлыкъгъа.
Джашлыкъ басып, эсгермедик джауланы,
Сакъламадыкъ айырланы, тауланы.
Тамлыланы тау къошлагъа юйретген,
Джарлыланы эшиклерин тюп этген-
Къарабашланы Махатчи деген алабаш,
Хазлеулени Алибек деген джилянбаш.
Ой Джандар, Джандар, джанынг барсын Кябагъа,
Къан къуялла таудан келген чарагъа.
Тамлы аскер сансыз-санаусуз кёп болду.
Кёк чепкенинг тегерей кюбеден бек болду.
Чыгы сайын ол чепкеннге окъ тийди,
Халысы сайын къалмай къызыл къан сийди.
Онгсуз кюнде Юсейинни къарт ушкогун тапмадынг,
Кезлик бичакъ бла джетисин босагъагъа къапладынг.
Джигит эдинг, Джылкъычы улу джаш Джандар,
Къанынг чачылгьанд сени расагьа, забагъа.
Бизни джаныбыз, ой, къурман болсун, къор болсун
Джигит Джандарны бизге тулпар тапхан анагьа.
Октябрь 2001г