al betge 

"BARAQ" Laypanlanı Seyit

Laypanlanı Seyit belgili jurnalist, cazıwçu bolğandı.

Sılpağarlanı cigit Dommayçını ulanı, Sıl-

lağağarlanı Deboşnu caşı ötgür Baraq, Üç-

keken özen başında Qamişli-Qol qışlıqda,

qoşda malçı bolub turğan cerinde, atasını bir

hını sözüne açıwlanıb, atın cerleb, camçısın,

başlığın, macal kiyimin qablab, özenni enişge

sarqıb ketgendi. Ala ata-babalarından oğuna da

awur söznü költürürge ürenmegen adamla bolğandıla,

 atasını uçhara sözü aña qatı tiygendi. Költü-

ralmağanında ua, atasına qayırılmağandı da,

köz tuwrasından qorağandı. Baraq süegi-sanı

urub ösgen, işde çınıqğan, küçü, qarıuw ce-

tişgen tawkel ulan bolğandı.

Ketgeni bla, uzaq curtlağa atlanmağandı.

Gum ayağında Abukları-baylanı elge tüşgendi. An-

da ua Qaraçaydaça tül � elni iesi Abukları, cer,

rıshı baylıq da alanıqı, elçile da alanı cal-

çıları. Baraq da Abuklağa calğa caraşhan-

dı. Cılqılarından bir acir ülüşnü küterge

deb, çegem ortaqğa kelişgendi: beş cılnı ayı-

rılmay küterikdi, ol zamannı içinde cılqıdan

qorağanın, çarpığanın Abukları bla arada teñ

eterikdi, bolcalı cetgen kün a, beş cılda ös-

dürgen cılqısını carımın kesine alıb, mal

iesi kişi bolub, üyüne, qoşuna qaytarıqdı.

Kelişgenleri alay bolğandı.

Baraq � sabiy Baraq, caş Baraq � atasın-

dan öbkeleb ketgen caş adam, baylağa calçı bo-

lub, cılqını ızından beş cılğa qathandı.

Cay aylada Gum özenni sol canı caylıqlada,

qış aylada Aqla-künbetleni qawdanında cıl-

qı kütüb, keçesi, künü at belinde aylanñandı.

Şıntahıdan, cün halıdan soğulğan kiyimle-

ri sanların aşab, qamçisini uçu bla sırtın qa-

şıy, gözetde suwuq keçeleri cıl teñli körünüb,

tañı ceñil atarğa unamay, culduzlu çuwaq

uzun keçelede Cetegeyli ceti culduz, carıq

Çolpan tañnı saqlathan belgileri bolub, keb ayın

aşırğandı. Cüregin çapırğan quwançı da bol-

mak caşağandı.

Cılqıçını işi tınç tüldü, artıqsız da

allay tatıwsuz adamnı qoluna tüşgen cılqı-

çıkı burnundan qanı ketgenñe cetiwçendi.

Alay bolsa da, Baraq tözgendi � �Alawganña

qatın bolma, bolsañ çıdamlı bol� degen nart söz

bardı. Baraqğa saw ömürça körüñen awur, uzun

beş cıl tawusulg�andıla, ketgendile. Beş cıl-

da artıq da bek çınıqğan, emilik üretiwde, ci-

gitlikde kişige al bermegen caş, awur sagüncünü

üsünden bırğağança, sak kergendi, oh deb erkin so-

luğandı. Ihı, bu zorluqdan qutuldum deb, quw-

anç tıbırlı bolğandı. Beş cılnı uzağına mülk

kesi Abuklanı qutsuz Biyaslandan sınağan, körgen

azabı, çekgen sınığı, ıylığı esine tüşüb, bur-

nuna buz tüyümçek bolub, artıq da awur tiygendi-

le. Caş cürekge beş cılda az açıw cıyılmağandı.

Beş cılda bir acir ülüşdei tolu cılqı

ösdürgendi. Anı eki üleşib, carımın tawla taba

aydar künü tüşgeninde caşha qanat bitgendi.

Taylıqdan da qolunda ösgen beşli aqtuyaq

acir bla cügen, cer bilmegen, cılqı anası

bolluq bir baytalğa közü artıq bek qarağandı.

Qarab, qaramlarından közüñ toymazça, kögürçün

betli, cıltırawuq tüklü, balıq siñirli qo-

yanqulaq hagokla � aladan asıl tuqumlu cıl-

qı qurarğa bolluqdu. Baraq ala kesime tüşse-

le, nasıbım tutarıq edi, deb kesine aşhılıq co-

ralab turğandı. Ol közüwde mülk iesi Biyaslan da

ol asıwlu cılqını eki bölünürün költüralmay,

alaylay qaldırığa ne madar eterge bilmey cü-

rügendi. Bir kün cılqını üleşiw söznü başlar-

ğa deb kelgen Baraqnı körgeninde:

-Endi bu cılqını eki bölüb, carımın sü-

rüb ketemidi? � deb sorğandı adamlarına.

� Alayğa uşaydı, � degendile qatındağıla.

Sawbitgen Baraq, macal kiyimin üsüne kiyib,

görohun canına tağıb, uzaq colowçuluqğa

quralgan tawluça hazırlanıb kelgendi. Qatı qol

tutub salamlaşhandı. Carıq Baraq, sabiylik-

den çıqğan, caşlıqdan a alqın çığalmag�an Baraq.

� Bolcalım cetdi, Biyaslan-mubarek, � de-

gendi Baraq, mülk iesi kişini allına süelib, �

cılqını üleşib, haqımı çığarsañ, men da

carlı üyüme qayta barır edim. Qalğan rıshın-

nı saw-esen cürüt, keb hayır kör.

�Rıshısı köbnü, şaytanı da keb� dewçendile,

Malköz Biyaslan işlediñ, qıynaldıñ, kütgen

cılqıñı eki böl da, carımın ışır da bar

deb, qoyalmağandı.

� Qalay üleşsek tabha sanaysa? � deb sorğan-

dı Baraqğa. Baraq tüzlüknü izlegendi, közü qa-

rağan acir bla baytalnı bir ülüşge tüşürsele,

ülüşle teñ bolmazça körgendi da alanı ekisin eki

ülüşge tüşüreyik, qalğanların a baytalın bay-

talça, alaşasın alaşaça eki böleyik degendi. Baraq

carathan eki at Biyaslannı közüne da ilinib bol-

ğandıla. Alanı qoldan ıçhındırırğa, madar

tabıb, unarıq tüldü. Ol atladan tuwğan tölü

Abuklanı cılqıladan oñlu bolluqdu, qazaq

askerlege atla alğanla, alanı tabıb, Biyaslannı at-

larına tursunnuq tüldüle. Palah andadı. Biyaslan-

nı bashan qayğı oldu, bügünü üçün tül, tambla-

nı sağışın etedi, alğaraqğa qaray bilgen obur

kişidi.

Biyaslan, Baraqnı sözüne sağış etib, biraznı

turğandı.

�Calçını nasıbı baynıqıça bolsa, aña

calçı deb nek aytıladı? � degendi ol ahırında

onowun etib. � Baraq menden nasıblı ese, menñe

calçı bolub, beş cılnı ayaq tübümde nek cü-

rüdü? Baytal bla acirni bir-birinden ayırma-

ğız. Bir ülüşde qoüğuz da çöb atayıq.

Baraq asırı oğuramasa da, nasıbıma köre tü-

şer degendi da, cılqını Biyaslan aythança üleşdirgendi.

  Ayırğandıla.Çöb athandıla.

  O, calçığa nasıb tuwğan kün! Allay künle

keb bolmawçandıla, özge bir-birde tübeb da qalıw-

çandıla. Alay tül ese�ma, calçı Baraqnı pası-

bı tuthandı: suw betli asıl tuqumlu acir bla

226

cügen bilmegen tuw baytal Baraqğa tüşgendile!

Baraqnı caş cüregi beş cılnı içinde quw-

ançdan birinçi kere tolğandı, közü, qaşı carı-

ğandıla. Biyaslannı beti ua cawarğa basınñan

iñirça qaralğandı. �Ay-medet, cılqını erke-

çi mıña ketibmi qaldı? Tıyar üçün ne madar et-

sin adam?��deb, qara sağışha kirgendi. Sora Ba-

raqğa aylanıb:

� Qıyınıña razı bol, Baraq. Mal iesi kişi

bol, cılqıñı da saw cürüt, hayırın tab. Qo-

lubuzda turğan cıllarıñda senñe haramlıq bil-

megenbiz, cetdiralmağan esek ne bileyim ansı, in-

ciwsüz eterge küreşgenbiz. Sen da hata kördüñ

bolmaz, cılqı quradıñ, birewge calınmay

caşarça hıysabıñ bardı. Endi baş tutallıqsa.

Alay a, sağış et entda, aşhı ulan. Beş cılnı

entda bizde qalsañ uşata edik. Ösdür biyağı

cılqıñı, beş cıl haznamıdı, qarab-qara-

ğınçı cetib qalır, � degendi. Beş cılda çek-

gen ıylığı da Baraqğa bek awur cükdü. Zawuq

etdirib caşathanña tergeb tura köreme deb kelgendi caşnı kölüne.

� Bolcalı cetgeninde suw çelekni eşikden

uzathança etib ketmeyim, gözetge bügeçe da çığayım,

� degendi Baraq Biyaslanña cuwabha. � Ertden-

blasında ua columa atlannıqma. Abuk ulu Biyas-

lan, endi sen bol menñe cılqı calçı. Uşata

eseñ. Tambla oğuna acir ülüşnü allıña qı-

stayım..

Baraq çörçeklik etgendi, alay aytmasa kerekedi:

anı bla kişige da cuq qoşallıq tül edi, Ba-

raqnı sözleri, talay adam tıñılab turğanlay ay-

tılğan samarqaw sözle ullu küçü, baylığı bol-

ğan Abuk ulu Biyaslanña mardasız awur tiygendile.

Ol kesinden töben adamnı alay qayırılğanına

arı deri coluqmağan edi. Biyaslanña betsinñen-

le, caşnı sözün költüralmay, dawur açarğa umut

etgendile, alay a sawutu-sabası caraşhan şatık

caşha andan arı qatılmağandıla. Biyaslan da

adamlanı allında calçısı bla dawur başlarğa

tartınñandı.

� Qayğırmaz, caş adam -çörçek söz aytdı deb,

kereksiz guruşha bolmağız,�deb qulaqlamağan-

ça eterge küreşgendi.

Baraq, kündüzünde qalqımay qalıb, beş-

cıllıq cügünden artılğanına cüregi da

tınçlıqlı bolub, cılqı gözetini ahır keçesine

çıqğandı. Kölü hoşluqğa, duniyası zawuq kö-

rünüb, qayğısın üsünden atıb, ay carıq, çuw-

aq keçe, cılqını özen içine aylandırıb, at ce-

rin başına salıb, camçısına çırmalıb tayanñan-

dı. Sağış ete, andan arı caşawuna aşhı oümla

biçe, talaynı turğandı. Eslemey, teren qalqıb

qalğandı.

Tañ alası bla ilgenib uyanıb qarasa, cılqı

alaydan qorab tura. Ne eterik edi � izley cayıl-

g�andı. İgi oğuna uzayıb tabhandı � cılqı, sü-

rülmese, ürenñen cerinden allay birge tizilib kete-

rik tül edi. Cüregi qorquw etib, minñen atın

tütünletib cetse, cılqı bağası kök acir

bla asıl baytalnı boünları tartılıb tura! �Abuk-

ları alanı menñe ıçhındırmazlıq edile. Bile-

em, bılay eterle deb a aqılıma kelmegendi. Mañı-

lay terime alğan halal haqımı menñe qızğan-

dıla. Beş cılnı qanımı emib turğanları köl-

lerine cetmedi-şoydu. Sanımı tüyüb tabhan rıshı

kesegime zarlandıla� � deb ullu carsığandı,

ullu da açıwlanñandı. Ertdenblasında atılıb ce-

tib, Abuklağa haparın aythandı. Alay a sözün ki-

şi da qulaqğa almağandı. �Kesiñ gözetde tur-

ğanlay, cügen bilmegen emilik, esirik atlanı ar-

qanlab, boünların tarta kim aylannıqdı. Başıñ

qısıb söleşmey eseñ deb, hılikge etib qoyğandıla.

Baraq, tüzün tabarğa, kertisin açıqlarğa

deb, küreşib başlağandı. Alay a sözün ötdüralma-

ğandı, mazallı qralnı sañıraw zakonu caqlaw-

çu bay Abukları çalışdırğan tüyümçekni teşal-

mağandı. Tarıqğan, aythan cerlerinde, Abukla-

ğa bolmasa, aña kişi da qulaq tikmegendi. Beş-

cıllıq qıyınına tabhan calın tawusurğa

cetib, tüzlügün añılatalmay, Qamişli-Qol-

ğa atasını qoşuna qaytıb ketgendi.

Ol zamanlada tawlula tüzlüklerin añılatalma-

sala, köbgen cürekleni söñdürür üçün, tayaqğa-

qazıqğa, bıçaqğa-sawutha uzalıb turğandı -

la. Ahırında ua � tersge sanalıb qalıwçula da

ala bolub turğandıla.

Aradan cıl ötgendi.

Bir keçe Abuklanı acirleri � Qabartığa,

Qaraçayğa, honşu qazaq stanselege belgili toru

acir bla kök acir Gum ayağında at orundan co-

ğalıb ketgendile. Terslikni költüralmağan, zor-

luqnu keçalmağan Baraq acirleni qorathandı.

Tarta barıb, birin bir carı aşırğandı, ekinçi-

ni da Tawartına satıb cibergendi. Kerti küreşni

tabıça qalay bardırırğa kereklisinden haparlı

bolalmasa da, kişi söz aytalmay turğan oñlu bay-

lağa öşün salğandı. Alay a qarañı calçı

caş, calçısını calın zarlanıb, camağatha

belgili terslik etib, siñdirib qoyğan bayğa dert

qaytarırğa acirlerin qorathandan başha amal

tabalmağandı, zawallı.

Bayğa dertin qaytarğanña sanab, cüregin

basıb, üydegi qurarğa kirişgendi. Hubiylanı Hu-

sinni qızı Zalihannı alğandı da üydegili bolub

caraşhandı. Alay a tınçlıqlı caşarğa buü-

rulmağandı. Abukları ızından tüşgendile da za-

konña tarthandıla.

Baraq, keçe otowğa kelse, kündüz tışında ayla-

na, köz tuwradan canlay, qamasın, tapançasın ca-

nından tüşürmegenley, şkogun cerlegenley, talay

zamannı keçinñendi. Elçi camağat körüb, bilib

turğanlıqğa, anı tutub, patçahnı qulluqçula-

rına berirge kişi unamağandı. Camağatda bir

adam da allay qara iş eterge izlemegendi. Qulluq-

çula sawutlanıb cürügen batır caşnı baylab

alırğa ua keslerine bazmağandıla.

Ol közüwde, ne ese da bir ullu hata etib, anı üçün

katorgağa südlenib, Batalpaşikskede tutulub tur-

ğan eki dağıstanlı bolğandı. Otdelden pristav,

alanı da birgesine alıb, Taşköpürden Qaramırza-

lanı Batoqa deb birewlenni kesine nöger etib, Ba-

raqnı tutarğa Uçkulanña kelgendi. Baraqnı

pravlenñe çaqırıb, muhur cibergendile. (Ol za-

manlada, qağıtha pravlenni muhurun urub, povest-

ka ornuna anı eltib qoyğandıla).

Tüzlügüne bazğai Baraq, cüregi hoş bolmasa

da, qorqdu deb aytdırmaz üçün, pravlenñe star-

şinağa barğandı. Ötüb tebregeninde, pravlenni

allında uwaq-tüek sata aylanñan adamlağa uşaş

ekewlenni eslegendi. Sawbitgen torsuq adamla. Qa-

ramırza ulu Batoqa da ala bla bulcuna turğanın

körgendi. Baraq, alağa asırı es bölmey, qatları

bla ozub başlağanlay, süelgen ekewlen erlay ser-

meb tuthandıla: biri oñ qoluna qadalğandı,

ekinçisi da belinden buwğandı. Baraq, olsağatlay,

qolun tartıb ıçhındırıb, sermegeni bla, birin ke-

sinden bırğab, cerge qablağandı. Ekinçisi

qayğılı bolub, aña burulğanlay, Qaramırza

ulu Batoqa, Baraqnı közlerine qum quüb, cun-

çutub, qarmab qoyğandı.

Baraqnı qollarına buğow kiydirgendile.

Baraqnı baylab, zığırlı qırdışha soylan-

dırğandıla. Tüzlük tabalmay küreşgen cigitni,

hıylalıq bla keltirib, közlerin uwuç qum bla

qarmab, qarıwsuz etib, duşmanlanı qoluna ber-

gen Qaramırzalanı qarabet Batoqa bolğandı.

Anı üçün aña altın medal� berilgendi.

Sibirge katorgağa aşırlıqbız deb, Baraqnı

elinden qorathandıla. Pristavnı rezidentsiyasına

eltgen haparları çıqğandı. Andan arı ne bolğan

eseda kişi tıñılı zat tabalmağandı. �Sabiy Ba-

raq, caş Baraq, carıq duniyadan tas Baraq�

andan arı ne türlü da haparı eşitilmey, cuqla-

nıb qalğandı.

Üydegisinde tıñılı caşaw sınamağan, qız

türsünün atmağan caş Zalihan, atasın tanıma-

ğanlay qalğan qağanak sabiyi Ünüs, Barak-

nı ızından cılay köz cawların tawushan atası

bla anası, zamansız coyuğalğan, zorluq cuthan

cigit ulannı ızından tarala qalğandıla.