Baraq
Ahmad
Salpagarov 2001 dekabr
Baraq Deboşnu
caşıdı. Orus patçahnı iktidarı (vlastı)
begigen zamanlada caşağandı. Meni tergewüm bla Baraqnı
tarihi 1855-1865 cıllada boladı. Sibirge
qatarğa (katorga) aşırılğanında cır etilgendi.
Baraqnı cırı sovet iktidarnı (vlastnı) zamanında
basmalañanı bla revolütsion temağa (konuğa) kelişdirib
türlendirilgendi. Bılayda kommunist zamanlada türleñen
versiyasın berebiz, "Qaraçay halq cırla" Moskva 1969c kitabdan alıb.
Kertisi-tüzü
başharaqdı.
Baraq caş
bolsada tiri, cigit ulan, atladan igi
haparlı, atla ustası bolğandı.
Birleri aytıwbla,
Baraq bir künde Abukları
cılqıda, qabartı biylede, bir
oñlu sarı baytalnı körgendi. Abukları kesleri ol
baytalnı qalğan atlarından başhalata, ayıra
bilmegendile. Ol baytaldan igi urluq çığarıqdı deb
oylaşhandı. Soñra Baraq alağa cılqıçı
bolub caraşadı. Ol sarı baytalğa iye bolalsam
deb.
Ekinçileri
aytıwbla (men a ekinçileri tüz bolurmu deyme), Baraq
çörçek ulan bolub,atasıbla dawur etgenibla, atasına kölqaldı
bolub, ata üyünden ketib qaladı. Anıbla kelib Abuklağa
cılqıçı boladı. Abuklağa da qabartı biy
demek tüppe tüz hapar bolmaz körünedi. Meni tintiwlerim bla
Abukları qabartılıla bla abazalılanı arasında
turğan abadzeh qawmdan bolurğa kerekdile.
Eski
zamanlada 19 ömürde, malçılıqda
işge caraşhannı şartı kelişimi
bılay bolğandı: (qoy, tuwar, cılqı) qoşnu
ceri bla birge beş cılğa
alğandıla. Beş cılnı içinde mal sanın
saqlab, mal sanın buzmay - qoşulğan malnı
sanın a ortada ekige üleşigendile, malnı
iesi bla malnı alğan. Bügün til bla aytsaq buña
arenda derikbiz.
( Men Baraqnı
üsünden hapar sordum Sılpagaarlanı Başirge "
Baraqğa açlıqmı cetgen edi , nek barğan edi Abuklağa
calğa? "deb. " Baraq atlanı bek süygendi, Abuklanı
cılqılarında sarı baytal saylab , anı bir alalsam deb
barğandı. Kesini aña qoşar alamat aciri bolğandı."
Dağıda sordum: " İşleb başlarnı allında
Baraq bla Abuklanı arada söz
bolğanmıdı, sarı baytalnı alırğa-berirge deb?"
Başirni cuwabı aña : "Baytal üsünden söz
bolmağandı. Abukları Baraqnı tanıb bolğandıla,
kesin da bek süygendile, sıyında körgendile. Abukları sansız etib turğan sarı
baytalnı alırına, Baraq işek bolmağandı.")
============================================================================
Beş cıldan
hıysab etmek zaman cetgendi. Baraq başha
mallanı içinde sarı baytalnı
alırğa razı bolğanın bildirgendi. O kün
Abukları haqına cılqını
cartısın çığarıb, baytalğa ne ho, ne oğay
demey tıñılağandıla,. Sora, Abukları,
biz bilmegenni bilib, taşanı bilib saylağandı Baraq o
baytalnı, baytalnı bermeybiz degen oyumğa/fikirge kelib,
keçebla sarı baytalnı
cılqıdan quruthandıla. Baraq cañıdan, cılqını
kesigizge qoyuğuz - meñe sarı baytalnı berigiz deb tohtağandı.
Ortaları ullu qawğağa, tüyüşge burulğandı.
Abukları sarı baytalnı caşırğanları,
bermegenleri Baraqga keçilmez
caralay tiygendi.
Andan soñra
dertli bolub Baraq Abuklanı rıshılarına, mallarına ullu
zaran salıb igi say etgendi. Köb kere, maray turub,
tab tüşgenley malların sürüb ketib turğandı.
Em ahırında Abukları ullu bağalatıb turğan,
çılqılarında em
macal eki acirni quwub ketib, soyğandı. Acirleni soyğandan soñra,
başların qazıqlağa
çançhandı Abuklanı üylerini tuwrasında.
Abukları
Baraqnı ızından orus
kazaklanı uwlab, köb zaman izletgendile. İynanalmayma, bılay
eşitgenimda bolğandı - "birkün kesi Baraq
kazaklağa tübeb qalıb, sırpını bla talaynı
başın kesgendi" da deydile. Qazaqla Baraqnı ne tutarğa, ne öltürürge deb bara bolğandıla.
Ahırında
talay zaman ozğandan soñra, Abukları eki qumuqluğa
ullu açha berib, Baraqnı hıyla bla tutdurğandıla.
Qumuqlula
Baraqnı üyge tüşerin
marab turub, keslerin sadaqaçılaça etib, sadaqa cıya
Baraqnı üyüne kelgendile. Baraq hıyla bolğanın añılamay
allarına çıqğanı bla, satlıq qumuqlula Baraqnı
közlerine qum bırğağandıla. Soñra Baraq közleri
körmey cunçuğanı bla, eki qumuqluda birgeley üsüne
atılıb Baraqnı qolun ayağın
qayişle bla baylağandıla.
Alay bla Baraq
25 cılğa qatarğa (katorga) ketgendi. Izına qaytmağandı.
Bir ulusu qalğandı, andan da bir caş, caşdan da bir caş
tuwub, ertde oğuna Sılpağarlanı
Baraqnı üzügü üzülüb tohtağandı.
Baraq
"Qaraçay
halq cırla" 1960 c. Moskva'da basmalañan kitabdan.
Oy, sabiy
Baraq, caş Baraq,
Sılpağarlada
baş Baraq,
Duniyadan
bolub ketdi tas Baraq.
- Caşlığımda
sohtalıqda cürüdüm,
Onbeş cılım
tolu cetgen zamanda
Abuklağa
cılqı calğa kirgenem.
Kirgenlikge
adam kibik körmelle,
Qıyınımı
ala maña bermelle.
Keb zamannı
tarığıb, taralıb cürüdüm,
Bir tınçlıqlı
orunda catmayın,
Mıdahlıq
basıb tohdadım,
Bir da zakon,
süd tabmayın.
Başladım
Abukları bla küreşib,
Men a andan
toba etib ketgenem,
Cılqını
aşarğa eki etib üleşib.
Toru acirni
Murduh başında soyğanem,
Qara zcirni
Taw artında coyğanem,
Başımı
ua cazıqlıqğa qoyğanem.
Cay bolsa
calpaqlada cürüyem,
Qış
bolsa, otowuma keleem.
Keçe
otowumda catıb turaem;
Kelib eşikden
a bir adam qıçırdı.
- Kimse? - deb
sorğanımda,
- Menme,
Hocalanı Umarma - dedi,
Kapitan
çaqıradı, kel Baraq - dedi.
- Meni kapitanña
barır işim coq,
Az malıma
meni qarar kişim cok,
Kapitandan
qorqub a qalay qalayım,
Tapançağa
eki oqnu salayım,
Ertden bla
ertde turub barayım.
Ol a ertden
bla ertde turğandı,
Sora salıb
onowçuğa barğaıdı.
- Haraket sata
kelgen eki qumuqlu
Qandağay
sanıma buğow bolğandı.
Qaramırza
ulu qara çuwutlu,
Qızğan
cüregimi suwutdu,
Qandağay
sanlarımı qurutdu,
Tabhan anamı
itden aman ulutdu.
Qağıtımı
cazğandıla Sibirge,
Cañız
sabiyime altı cıl bolğunçu.
Sawutlarımı
coüb qoymağız,
Eltib salığız
Deboşlada qara kübürge
Aq-Qalada sarı
ilyaçin cırlaydı,
Husün qızı
ariw Zalihat cılaydı.
Bir aman ot tüşüb
küyge edi
İlyaçin
cırlağan Aq-Qala.