al betge/ana sayfa

Латинчеликде окъургъа сюйе эсенг. Броузерингде тюрк кодировканы сайла.

TATARQAN  

Ahmad Salpagarov 2004с

  Tatarqan qaraçaymalqar  tarihde em ullu cigitlik etgen ulanlanı biridi. Kızılbekle (abaza/abhaz qawm) Duwt elinde erkişile  çalqığa, biçeñe, qoşlağa keterin marab, elde erkişi qalmağanında cortowul etgendile. Alabla qazawat eterge  elde erkişi bolmay - sawlay Duwut eli tişiriwle, sabiyle,qartla cesirge sürülüb ketgendi. Ol bolumnu eşitgen Tatarqan, kesiça cigit caşladan asker qurab, qızılbekleni ızlarından sürgendi. Aytıwğa köre, Tatarqannı askeri, aşığış cıyılğanıbla, quru 6-7 adamdan quralıb, qızılbekleden igi az bolğandıla. Shawat sırtında qızılbek askerni cetib, keçebla  qızılbekle cuqlab turğanlay, alağa çabhandı.  Cuqlab turğanlanı köbüsün boyunlarından qazıqlabla basıb, buwub öltürgendi deydile birleri. Cırlada ua şkokladan atıb urğança añılaşınadı. Tüzün kişi aytallıq tüldü. Alay a, neni da ayamay - boynun buwğanda, bıçaqbla urğanda, şkokdan atıb öltürgenda bolğan bolur. Qıshası bla aythaña, Tatarqan kesini cigitligi em tulparlığı bla sawlay elni adamın uçuzluqdan, cesirden qutharğandı.

Tatarqannı tuqumun harkim birer türlü aytadıla. Köbüsü Bağatırladan bolğandı deydile . Bılayda berilgen versiyalanı birinde Batda ulu deydi (qaraçay versiya), birinde Bağatır ulu deb turadı (malqar, Otar ulu versiya), "Qaraçay-Malqar folklor" Nal�çik 1996 versiyada "Botta ulu"deydi.  Anası ua Sılpağarladan bolğandı. (Sılpağarlanı Temircannı egeçinden tuwğandı). Tatarqan Sılpağarları atawul-atawul bölüñünçü caşağandı. Meni sanawmbla 230-230 cılnı alğa, 18 ömürnü art çaqlarında caşaw etgendi. Qaraçaymalqar  halqnı erkinligi üçün, Tatarqan  tüzlük qazawat bardırıb, alan milletni cüreginde "TATAQAN" atha ölümsüz esgertme salğandı.

TATARQAN

"Qaraçay halq cırla" Moskva 1969c em   kitabdan (versiya 1)

Cawumla cawalla taw calpaqlağa, köllege,

Quwğun kelgendi Qaraçayda ellege.

Nıhıtnı başında süeledile üç quruq,

Duwt ayağından çıqdı açı quwğun, qıçırıq,

Bir qawum cetdi Qaraçayğa ıçhınıb,

Anda bolur Batda ulu batır Tatarqan,

Cetişgen kün aladı ol kerti qan.

Ekinçisi Muka ulu omaq Bayçag�ar,

Qılıçından qızıl-ala qan ağar.

Tatarqan bizden artıq ne etedi?

Caw körsek a allıbızg�a salabız,

Cawğa cetsek, qanıbıznı alabız.

Tatarqannı kündüz izlelle da tabmalla,

Er cigitle cuqlamalla, catmalla.

İmmolat da örge-enişge çabadı.

Kesi minñen toru acirni arıtdı,

Biyligin sahdiyan çarıqla bla tanıtdı.

Tatarqan a colowçuluq alğandı,

Oh ete, keç ete ekinçi kün kelgendi.

Qarağandı da elde kişi körmegendi.

-  Anam, canım, bizni elibiz qayrı ketgendi?

-  İşni zamanıdı, elibiz işge ketgendi.

-  Anam, tünene qoyçu qoşda qalğanem,

Cañur cawub oñsuz, qolaysız bolğanem.

Ertden bla sürüw qobhunçu

Aşığıb men ertde turub ketgenme,

Bek aç bolub, ullu incilib cetgenme.

Bir hazırıñ-buzuruñ coqmudu?

-  Alğın iygen qoylarıñdan etgen edim qurmanlıq,

Andan senñe tolu ülüş qoyğanem.

Üç özenden üç egeçiñ cetdile,

Ala cılab senñe alg�ış etdile,

Üç süegin üçüsü aşab ketdile.

Senñe qalğan cawrun bla baş cartı,

Seni awzuña tiysin deb qoyğanem.                                                                                                                       

Aşay tur, ol tüldü aşarıqnı artı.

Ol cawrunnu etin sıdırdı da üç qabdı,

Elni quwğunña ketgenin caworundan tanıdı.

-  Anam, meni iş zamandı deb, cubatma,

Quwğunña ketgen askerni da uzaytma,

Bergen sütüñ bla senden tileyme.

-   Qalmazlıqsa, caşım, anı bileme,

Duwut calpağın qızılbek asker alğandı,

Elibiz da quwğun etib quralğandı.

Calpaq qıllı qalmay özenñe da kirgendi,

Qatınnı-qıznı calan ayaq etdirib sürgendi.

Emçek anañ bara edi qızğan iynekça öküre,

Qızılbekle bara elle cesirlege cekire.

-  Anam, bügeçe bir carlı caşçıq körgenem,

Ol caşçıqğa çabırlarımı bergenem.

Coqmudu menñe erik aşağan çabırlıq?

Qalmağandı endi rahatlıq, sabırlıq.

Çabırlıqnı uwa, çaba ketgendi,

Erlay colda eki çabır etgendi,

Askerni Shawat sırtında cetgendi.

Sekirib ol erlay öre turub,                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                   Eki etegin bürek başından qayırdı,

Bölek ulannı sırtnı enişge

Sütden toyğan marqa qozulay oynatdı,   

Cetgeni bla qan gırtçıla çaynatdı.

Öte bardı da erkek quzg�unça qıçırdı,

Qırqılğan   qoyğa   cıyın   canlı   ıçhındı,

Shawatnı suwun qızıl qanña aldırdı.

Batda ulu batır Tatarqan,

Arığan caşlağa saldı arqan,

Mans cetmeydi batır Tatarqannı beline,

Oy, bet tabdırdı Qaraçay degen eline.

Batır Tatarqan altınlıg�a betden-betge bazadı,

Qızılkönçek ulu omaq İmmolat                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             Ayağından çerkes atlay ashaydı.

Tatarqan altınlını betden-betge atadı,

Qızılkönçek ulu ayağından çerkes atlay catadı.

Shawatda açı bardı da, gara coq.

Ne qaraybız da Albotlanı Zuliyada

Birden sora cara coq.

Tatarqan

"Qaraçay-Malqar folklor" Nal�çik 1996 c kitabdan (versiya 2)

"Qaraçay-malqar halq cırla" Otarlanı Omar Nal�çik 2001c. (versiya 2)

Cawunla cawalla taw calpaqlag�a, köllege,

Oy, alay da köllege.

Quwğunla keldile da ullu Qaraçayda ellege,

Ay-tay-ta, o-ray-da-ra.

Nıhıtla başından bizge uzatdıla üç quruq,

Cazlıqdan, Duwutdan çıqğan edi açı quwğun, qıçırıq.

Qaraçayg�a, deydi, qızılbek asker kirgendi,

Qatın-qıznı ol kün calan ayaq etip sürgendi.

Ol künlede cigit ulanlanı coqlayla,

Bağatır ulu cigit Tatarqannı tapmayla.

(İzleydileda Botta ulu batır Tatarqannı tapmaydıla. "Qaraçaymalqar folklor" versiya)

- Öhtem cigitibiz Tatarqan qayda qalğandı?

-Tatarqan oraqçılag�a tişlik mal cıya ketgendi.

Bıllay künde, deydi, Tatarqannı allıbızğa salıwçu edik,

Cawğa cetse, deydi, cawdan qanıbıznı alıwçu edi.

Bıllay künde, deyle, Gilyastannı minñen atı bekçabar,

Tatarqan a bolğan cıyın bıllay künde bek batır.

Cigit Tatarqan qaytıp elge kelgendi,

Qarağanında, bir da elde adam körmegendi.

-Anam, anam, -dedi, -bizni elibiz qayrı ketgendi?

- İşni keziwüdü, balam, ala iş işlerge ketgendile.

Alğın iygen qoylarıñdan saña qurmanlıq soyğanem

Ol qurmanlıqdan, balam, saña tolu ülüşü qoyg�aenem.

Üç özenden, balam, üç egeçiñ keldile,

Üç süegin, balam, ala seni ülüşüñden böldüle.

Ala cılap, balam, saña tilekle etdile,

Saña qalğandı, balam, cawurun bla baş cartı.

Ol cawurunnu bir sındırdı, sora üç qapdı,

Elni quwg�unña ketgenin ol cawurundan tanıdı.

-Anam, Qaraçay qayrı ketgendi?-dep soradı.

-Qaraçay cerindedi, biçenñe çıg�ar zaman boladı.

-Anam, Qaraçayda senek, çalğı qayg�ı coqdu,

Qaraçay a qayrı ese da quwg�unña ketgendi.

-Da alay ese, aytayım: qızılbek asker Duwutha kirgendi

Andan malnı, adamnı, seni da emçek anañı qızılbek asker

sürgendi

-Anam, men çabırlarımı malçılağa bergenme.

Endi maña çabırlıq ber, -degendi.

Uşkogun boynuna atıp, çabırlıqnı qoluna alıp,

Uwa-uwa, çaba-corta, ol cawnu ızından ketgendi.

Colda uwa-uwa, eki çabır etip kiygendi.

Duwut suw boynuna cıyılıp turğan Qaraçaynı cetgendi

Barsa, qızılbek asker köpürnü atıp, qutulup,

Halq da bu canında ne eterge bilmey, tıyılıp.

Tatarqan cetip, beline mans arqanla saldırdı.

Töppesinde ua ol caw çıraqla candırdı.

Sora aytdı: Meni başımda canñan çıraq öçülse, arqandan

tartırsız.

Öçülmese ua, men ol canına öterme, sizni da bir-bir tartıp

ötdürürme".

Tatarqan suwdan ötgen ulanların coqlaydı,

Qızılbek asker a qutulg�anbız del, ıran dorbunña kirip cuqlaydı.

Anı emçekanası ua cuqlamay bolğandı.

Tatarqannı cumaruqça sızğırğan adeti bolğandı.

Bara barıp, emçek anasın ıran dorbunda esledi,

Ol da Tatarqanña anı körgenin bildirdi.

Anası, çaçın tutup: "Kelme, meni çaçım kibik, köp asker bardı",-dedi.

Tatarqan da, saqalın körgüztüp: "Ma meni saqalımı tükleri çaqlı

askerim meni da bardı", - dedi.

Shawat suwnu boynunda erkek quzg�un qıçırdı,

Qırqılg�an qoyg�a gacay börü ıçhındı.

Tatarqan bek qatı uruş etgendi,

Qızılbek askerni köbüsün salam kibik qırıp ketgendi.

Halqın, malım, ol anasın da quthardı.

Tatarqanım batırlıqğa saylandı.

Nasıbın qaytardı ol Qaraçaynı eline,

Unutulmaz at qoyg�andı ol kesini tuwğan cerine.