1. КЪкъ харифни  эквиваленти Qq болургъа керекди:                                                       1.эски замандада(1928-1938дж) алай болгъанды                                                            2.татар, башха тюрк алфабетледе да алайды.                                                         3.Qq  хариф керти 26 латин  харифни ичиндеди  .

2.Къысха у харифни латин эквиваленти w  болгъанына , орус сёзледе Вв  харифни да Vv  латин эквиваленти болгъанына киши дау салалмаз. Къысха у=w ,сёз аллында тюбемейди- арасында къыйырында болады .Уў=uw, туўду=tuwdu, таўлу=tawlu, кюеу=küew, Владивосток=Vladivostok  д.а.к.

3.НГ  харифни   латинге Ññ  хариф бла бурургъа. Ññ  хариф бла джазгъанла: 1.Туркмен, татар,  2.Дуянияда ючюнчю орунда тургъан испан  тил , аны себеби ба бу харифни компьютер программала, серверле, мобил телефонла иги таныйдыла.

 4. Цц   харифни  эквиваленти TSts (неда С'c',неда Ss) болады. Цц тауш бир тюрк алфабетде да джокъду,тюрк сёзледе джюрюмейди бюгюн. Алай а,  бизни тилибизни бир диалектинде (Черек ёзенде Малкъарда ) Чч тауш орнуна Цц джюрюйдю. Сёз ючюн Къарачайгъа, "Къарацай" дейдиле, 8 тукъумну Малкъарда Ц тауушу барды.(Сайтда "тукъумла" деген бёлюмге(бетге) къара)

5. Щщ бла Шш харифлени Şş харифге бурургъа

1.Щщ таууш тилибизде джокъду.(къуру 6  орус сёз 35000 сёзю болгъан сёзлюкде) Аны бла ШШ бла Щщ кирил харифле бир латин хариф боладыла Şş . Шш , Щщ =Şş.

6. Ее бла Ээ харифлени  сёзлени кёбюсюнде Ее латин харифге бурургъа . Алай а арабдан, фарсдан кирген сёзледе, сингармонизм джорукъланы тута Ээ харифни эквиваленти Ää болады.

6.1 Яя харифни кёбюсюне латин эквиваленти YAya .  Алай а сингармонизмни мадарларына кёре  Аа,Оо,Ыы,Уу таушланы къатларында , орус сёзледе Яя хариф таушу былай чыгъады: ЙА.  .Ии,Юю,Ёё,Ее ачыкъ таушлу сёзледе, араб сёзледе кирил Яя хариф  æ таушча чыгъады. Айтханыбыз: илæчин,  гæхиник,кæмар,къæхме джазгъаныбыз илячин,кямар,гяхиник, Латин эквивалентлери iläçin,kämar,gähinik,. д а к.... Бир бирледе Яя=Ää

8. Кирил хариф Хх бусагъатда эки тауушну тутады. 

1. Аа,Оо, Уу,Ыы ачыкъ таушлу  сёзледе неда орусдан кирген сёзледе Хх тауушу кескин чыгъады. Аузунгу тамакъ джанында къуралады. Сёз ючюн: къочхар, къутхурду, быхы, художник, химия.  

2.- Ёё,Ии.,Юю таушлу сёзледе  , неда арабдан кирген сёзледе Хх  таууш  джумушакъ (Хь) чыгъады, аузунгу орта  джанында къуралады. Сёз ючюн ёхтем=öhtem, нартюх=nartüh , гяхиник-gähinik дагъыда аны кибик.  1.Бу таууш бла сёзлерибиз  аздыла. 2.Араб сёзле да бек сингендиле тилибизге, 60 джылны эки тауушну  бир хариф бла джазаргъа  айтыргъа  юренгенбиз. Аны бла кирил Хх харифни латин эквиваленти Hh  болса тыйыншлы кёреме..Аны себебли латинде да  бир Hh  къалыб кетген тынч болур. Сёз ючюн хауа=hawa, хота=hota, хаман=haman, чарх=carh,ахрат=ahrat, хар ким=har kim, мычхы=mıçhı .( Тюрклюле бла узбеклиледен къалгъан бютеу муслиман тюрк халкъла  бары эки хариф бла джазадыла эки тауушну)  Алай болсада  эки таушну да Хх и Хьхь бир хариф Hh хариф ба белгилеб къойсакъ тыйыншлы кёреме.

    (Орус сёзледе,тилибизге толу сингмеген сёзледе Ёё,Юю,Яя,Ее таушла былай джазылыргъа керекдиле Ёё=Yoyo,Юю=Yuyu, Яя=Yaya, Ее=Yeye . Сёз ючюн ёлка=yolka,Юра=Yura, Яков=Yakov, Ельцин= Yeltsin, ящик=yaşik, Юлия=Yuliya, д.а.к. Башхача айтханга кёбюсюне,орус сёзледе- адам , география, шахар атлада тюбейдиле бу тауушла. 

9.Къарачайча Дждж, малкарча Жж харифлени латинде бир Сс хариф бла джазаргъа,  не орус, не башха тилледен кирген сёзле бла  Черек ёзенде тукъумлада кирил Жж харифни  латинге Jj харифге бурургъа.

1.Къарачаймалкъар халкъны кёбюсю джокъ деб сёлешеди, жокъ деб сёлешген 10%  2.Къатыбызда бизге бек джууукъ къумукъ халкъны сёзлюгюнде да "ДЖ" таууш джюрюйдю. (тюзюн айтханда алфабетлеринде Жж хариф барды,алай а тауушу ДЖ чыгъады.Ногъайлылада да алайды.                                                                                            3. Тюрк-орус сёзлюкде 18000 сёзю болгъан Жж харифге къуру 21 сёз Жж харифге.Татар тилде да хал алай. Хал былай бола тургъанлай халкъны  эки юлешиб , айрылыкъ , юлешиниу салыб айланган адам халкъын сюйгенден этеди деб ким айталыр.

10.Латин Ää (транскрипциясы Ææ) кулландырууну юсюнден.

4.кирилде алфабетде  азербайджанлыла, туркменлиле, татарлыла, казахлыла бу хариф бла джазгъандыла  . Бюгюнлюкде  латинча бу харифге кёчгендиле джазгъанлары былайды -Ää. (немчалада бу хариф бла джазадыла.) Немчала бла бизни тилибизде бирча фонетика тауушланы юсюнден былайда  окъу   >>>

Бу хариф белгилеген таууш болгъанлыкка тилибизде-кирил алфабеде энчи харифи джокъду. Аны ючюн Бек  къыйыны бу латин харифни къошханыды алфабетге.  Бюгюнгю кирилицада Ææ таууш тюрлю тюрлю харифле бла белгиленибди.  1.Узбеклиледен къалгъан бары тюрк халкълада барды бу хариф да бу белгилеген тауушда.(тюрклюледе Ââ, татарлылада, туркменлиледе азербайджанлылада=Ää ,кумукълулада-ногъайлылада Аьаь).    2.Бу хариф болмаса ,  эски  ариу  тилибизде сингармонизм бузулады . Бирде Аа хариф бла (кахме,алифба,,адеб..), бирде Ээ хариф бла (элибле, Эфендилери..), бирде Яя хариф бла (кямар, келялмадым, гяхиник, гяуур..). 

(Эм кёб сагъышым бу харифни юсюнде болду. Хар бир кирил харифни энчи  бир латин харифге бурургъа болады. Бу харифге уа энчи кирил эквивалент болмай, кеси да 26 классика латин харифден тышында болгъаны себебли аккылы болаем. Ишеклерими тайдыргъан тюрк тилде сёзлюк, куранны ачыкъламагъы  болдула. Алфавитге салмагъанлыкъларына  тюрклюледа Ææ тауушну белгилейдиле.

 Эсгертиу:

1.а.Къарачай-Малкъар орфография сёзлюкде 63000 чакълы сёз барды.. Аланы ичинде сёзлени аллында- Ее харифге башланган 44 сёз, Цц харифге 60 сёз, Щщ харифге 6 сёз, Яя харифге 36 сёз барды сёзлюкде.(бир тенглешдир; КЪ таушгъа 4900-ден артыкъ сёз, Кк таушха 3400 сёз.) Башхача айтханга; бу таушла орус сёзледе джюрюйдюле,бу таушла бизни литература нормалы тилде джокъну орнундадыла. (алай а Яя хариф сёз ортада кёб  джазылады. Алай а бир бирледе тауушу аны не ЙАйа , не Ææ=Ää чыгъады.)

2.Сингармонизм: 

Къарачаймалкъар тилде сёзлени къуралыуу былайды. Сёзлерибиз не замандада ,  ауузунгу  тамакъ джанындан чыкъгъан ачыкъ тауушла, не аузунгу ал джанында къуралгъан ачыкъ тауушладан боладыла.  Тамырда къайсы ачыкъ таууш болса, ол тауушдан къуралгъан аффиксле къошулуб барадыла. Ауузунгу тамакъ тамакъ джанында къуралгъан , бирге баргъан   па'ра ачыкъ  тауушла Аа бла Ыы, Уу бла Оо.Ауузунгу ал джанында къуралгъан бирге па'ра баргъан ачыкъ тауушла Ее  бла Ии, Ёё бла Юю. Ауузунгу ортасында кърулагъан бир таууш Ээ (Яя хариф бир бирледе Ээ тауушну орнун , бирледе ЙА тауушну орнун тутады.)

1.Баш, Баш+чы, Башчы+лыкъ, Башчылыкъ +дан, Башчылыгъы+быз  ,  2.Сёз,  Сёз+чю,Сёзчю+люкъ,Сёзчю+ле, Сёзчюлери+биз.

Бу джорукъ  бузулады эки тамырдан къуралгъан  кеси сёзледе Бели+бау,Темир+джан, арабдан-орусдан кирген сёзледе, махкеме, гяур, кяфыр, Кулешов д.а.к.

Былай бла арабдан кирген сёзледе, кесибизни эки тамырлы сёзлерибизде сингармонизм джорукъланы  кертиси бла сакълар-тутар ючюн  Яя, Ээ, Аа кирил харифлени орнуна Ää джазаргъа керекбиз. Бир бирлерибиз айтадыла, джазадыла "келялмадым","берялдынгмы.?"..д.а.к. Тюзю уа "келелмедим",  "берелдингми". Латинде уа буну джазарыбыз kelyalmadım, beryalmadıñ    тюзю уа быдыйды "kelälmadım berälmadıñ"

1. КЪкъ  harifni ekvivalenti Qq bolurğa kerekdi (Къарачай=Qaraçay): 

1.eski zamandada(1928-1938c) alay bolğandı  2.tatar, başha türk alfabetlede da alaydı. 3.ingiliz alfabetden çıqmaydı(Qq harıf kerti 26 latin harifni içindedi). 

2. Цц tawuşnu ekvivalenti TSts (neda Čč Ĉĉ) boladı. Цц tawuş bir türk alfabetde da coqdu.Bu tawuş türk sözlede cürümeydi bügün.(aleman tilde Zz harifge uşaydı,söz üçün "Ziel") Alay a bizni tilibizni bir dialektinde (Çerek özende, Malqarnı beşden biri, Çç tawuş ornuna TSts cürüydü,TS-dialekt Qaraçayğa, Qaratsay deydile) 8 tuqumnu Malqarda Цц (TSts) tawuşu bardı. Ma bu adamlarıbıznı syyların köre Цц harifni latin ekvivalentin qururğa kerekbiz. Kesida Çç  tawuşnu ornuna cürügenı bla Çç-ğa uşaş bolsa igisi .  Söz üçün bılay Цц=Čč Ĉĉ andan da tabı C'c'; Цоралары=C'oraları, Цаколары-C'akoları, Цепишлери-C'epişleri, Цырайлары-C'ırayları, Кацийлары-Kac'iyları, Мецеллары-Mec'elları Цийканлары-C'iyqanları, Ципинлары-C'ipinları. Qalğan sözlede Ts cazılıb qalsa tab bolur.selektsia,revolyutsia, tsentır, dağıda anı kibik . 

3. Яя harifni latin ekvivalenti YAya bla Ää .Orus sözlede da qaraçay-malqar sözlede  söz ortada Aa,Oo,Yy,Uu tawuşlanı qatlarında Яя harif eki tawuşnu tutadı: Яя=YAya. Misal: aythanıbız qoy-qoyama, toy-toyama,yaşik,uyan,qoyyama cazğanıbız qoyama,toyama,yaşik,uyan,qoyyama. Anı bla Яя harifni latin ekvivalenti Yaya.  Alay a qaraçay-malqar tuqumlada Ii,YUyu(Üü),YOyo(Öö) tawuşlanı qatlarında Яя(YAya) harifni tawuşu Ää (æ) çığadı. (ingiliz tilde "have" sözdeça,nemça (aleman) tilde Ää-harifça "Ärztin" sözdeça) halqla arası cürütgen transkriptsiya "æ"  Misalla: aythanıbız Hubiläri,Kipkeläri Bidzhiläri Kelemetläri dağıda anı kibik.Cazğanıbız Hubilari,Kipkelari,Bidzhilari,Kelemetları.....Başha sözlede Ii,YUyu-Ü,YOyo-Ö açıq tawuşla bla Ll,Kk,Gg qısıq tawuşlanı qatında da kiril YAya  çığadı.Aythanıbız: ilæçin, kæmar, gæhinik,  cazğanıbız илячин,кямар,гяхиник. .Tüzün aythanga, söznü ortasında köb tübeydi Яя (YAya) tawuş,başğa bolumda (tuqumlanı sanamasang) bek az tübewçendi.Kiril alfavıt bla æ (Ää) cazmağanıbız sebebli,rtcblf öe harif erkin cürügen harif bolmağanı bla quru YAya cazıb qoyarıq bolurbuz. 

4. Qısha Уу tawuşğa Ww latin ekvivalent bolğanına kişi daw salalmaz. Qısha Уу=Ww. Bu tawuş söz arasında bek köb tübejdi.Уўчу=uwçu, туўду=tuwdu, тaўлу=tawlu, къаушатды=qawşatdı  d.a.k.

 5. Щщ bla Шш tawuşlanı bir latin ekvivalent bla berilgenine kişi seyirsinmezçadı. 1.Щщ tawuş tilibizde coqdu(6 orus söz 63000 söznü içinde). 2. altı söz üçün cangı harif qurab aylangan kereksiz işdi. Anı bla Шш bla Щщ  kiril harifle bir latin harif boladıla Şş. Щщ, Шш =Şş 

6. Ee bla Ээ harifleni çotları da tuwra alaydı. Söz üçün: ефрейтор=efreytor, эсгертме=esgertme. (Tüzün aythanga kiril Ээ harif tawuş  nemcha(aleman), tatar,azerbaycan Ää tawuşğa bek cuwuqdu. (Bara barğanda tilibizge reforma bolğanda, alay cazılıb qallıq eseda kim bilir.) Busağatda wa kiril Ээ bla Ee harifle boladıla latin Ee harif. 

7. Kiril xarif Xx busağatda eki tawuşnu tutadı.

 Birinchi Xx tawuş Aa,Oo, Uu,Yy açıq tawuşla bla birge bolsa X'x' tawush çığadı (latin ekvivalenti Hh).Awzungu tamaq canında quraladı. Söz üçün xaуa=hawa, xoта=hota, xaман=haman, чарх=çarh,aхрат=ahrat, har kim=har kim, мычхы=mıçhı dağıda anı kibik sözleribiz köbdüle. 

Ekinçi Xx tawuş - YOyo(Öö,Ii.,YUyu(Üü) tawuşla bla birge bolsa başğa türlü çığady, dağıda orusdan kirgen sözlede tübeydi. Söz üçün ёхтем=öxtem, нартюx=nartüx xимия=ximiya,xирург=xirurg , художник=xudojnik dağıda anı kibik. Bu X'x' tawuş  awzungu al canında quraladı. Bu tawush bla sözleribiz bek azdıla. Anı bla kiril harifni Xx latin ekvivalenti Hh neda Xx boladı.

 8. Orus syozlede,tilibizge tolu singmegen syozlede Ёё,Яя,Юю,Ee tawuşla bılay cazılırğa kerekdile Ёё=Yoyo,Юю=Yuyu, Яя=Yaya, Ee=Yeye söz üçün ёлка=yolka,Юра=Yura,Яков=Yakov,Елцин= Yeltsin,ящик=yaşik,Юлия=Yuliya, d.a.k. Başhaça aythanga köbüsüne,orus sözlede- adam ,geografiya,şahar atlada tübeydile bu tawuşla. Qaraçay-Malqar orfografiya sözlükde 63000 çaqlı söz bardı.. Alanı içinde sözleni allında-Ee harifge bashlangan 44 söz, Цц (TS,ts) harifge 60 söz,  Вв (Vv)harifge 6 söz, Яя (YAya) harifge 36 söz bardı sözlükde. (bir tengleshdir; КЪ,къ(Qq) tauşğa 4900-den artıq söz, Кк (Kk) tauşha 3400 söz.) Başhaça aythanga; bu tauşla orus sözlede cürüydüle,bu tauşla bizni literatura normalı tilde coqnu ornundadıla. (alay a YAya harif söz ortada köb tübeydi.)