Хабичланы М. А. " БИЙНЁГЕР " 1 кесеги
Къарачай халкъ-эпика поэма
(къарачаймалкъар
А.С.)
СТАВРОПОЛЬ КИТАБ БАСМАНЫ КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС БЁЛЮМЮ ЧЕРКЕССК. 1984
(китабны тыш кабугъу)
«Бийнёгер» деген къарачай (alan) халкъ-эпикалы поэма XIII ёмюрню аягъында — XIV ёмюрню аллында Басхан ёзенде Басият къалада этилгенди. Бу поэманы эндиге дери басмадан чыкъгъан юзюгюне джырды дейдиле. «Бийнёгерни» басмаланнган кесегинде сюжетни, композицияны табмакълыкъ къыйынды, кеси, да поэманы макъамына келишмейди. Биринчи. кере «Бийнёгерни» сабийликде Къочхарланы Багъырны джашы Къасботдан, Лепшокъланы Хаджирет-Науруздан юреннген эдим. Поэманы вариантларын 1949 джылдан бери джыяма. Аны уста джырлаб, текстин аслам билгенле была эдиле: Бостанланы Кокай (Къызыл Октябрь), Хубийланы, Мухаммат, Семенланы Долин (Сары-тюз), Батчаланы Добай (Морх), Байчораланы Мусса (Огъары. Теберди), Хабичланы Ахыя (Къарачай Шахар), Ортабайланы Мухаджир (Ташкёпюр), Хубийланы Хусей (Сынты), Езденланы Томпа (Хурзук), Семенланы Исмаил (Огъары Учкулан), Хатууланы Хаджи-Умар (Къобу Ба.-шы), Багъатырланы Лаллюу (Эски, Джёгетей); бусагъатда уста джырлаб иги билгенле: Езденланы Абугалий (Сары,-тюз), Хубийланы Къасым (Джингирик), Бостанланы- Батдал (Къарачай Шахар), Къагъыйланы Махамет, дагъыда, башхаладыла.
Поэмагъа Хубийланы Магометни материалларындан талай тизгин да къошулгъанды. Былай бла, «Бийнёгерни» сюжетин, композициясын, энчиликлерин толу джарашдырыргъа джууукълашханма, текстин макъамына тюз келишдиргенме.
Поэманы баш темасы —насыб джашау ючюн халкъны къарангы кючле бла кюрешмеклигиди. Поэма Бийнёгерни, аны адамларыны, Къубадийланы, уруннган халкъны юсю бла адамлыкъны, ашхылыкъны, джигитликни, туугъан джуртха сюймекликни, халкъла арасында шохлукъну, адамны юсюнде иги шартланы бегитирге болушады, осал адетлеге, къарангылыкъгъа къаршчыды. Тили татлыды, джарашыуду, чемерленнгенди.
Поэма орус тилде да биринчи кере басмаланады.
Джарашдыргъан.
Поэманы джыйыб, басмагъа хазырлагъан профессор ХАБИЧЛАНЫ АХИЯНЫ джашы МАГОМЕТДИ
Поэму собрал и подготовил к печати профессор ХАБИЧЕВ МАГОМЕТ АХИЯЕВИЧ
4
5
Гезохну уланы былай джигит туугьан Бийнёгер!
Джигитлик болмаса, хомухлукъну бир да сюймеген.
Ойра, о сюймеген.
Сууда батмагъан а, не уа джаннган отда кюймеген,
Ётюрюк айтмагъан, кишиге аманлыкъ билмеген.
Ойра, о билмеген.
Тамада къарнашынг, Умар, ит ауруудан(1) ауруйду.
Амалын тауусуб, ол джууукъну-тенгни соруйду.
Ойра, о соруйду.
Ол ёледи, дейдиле, санлары къызыб, кюеди,
Елюрюнден алгъа тенглерин кёрюрге сюеди.
Ойра, о сюеди.
Да ауруй эсе, джаным, анга дарманнга не джарар?
Ит аурууну хорлар къаллай болсун, Табу(2), бир мадар.
6
Джууукъ-тенг келдиле, къыйын ауругъанны кёрдюле.
Атларына миниб, былай таугъа, тюзге сюрдюле.
Ойра, о сюрдю;
Биз мадар излеб, алан, не кече, не кюн джатмайбыз,
Анга джарар дарманны не тауда, тюзде табмайбыз.
Ойра, о табмайбыз.
Айланабыз, аланла, биз анга дарман излейбиз,
Дарман а табабыз, анга не джарарын билмейбиз.
Ойра, о билмейбиз.
Бийнёгер, сорайым деб, обур къатыннга(3) баргъанды,
Бек джалбаргъанында, обур къатын ташын салгъанды.
Ойра, о салгъанды.
Обурну ташы, бурулуб, юч тизгиннге сыйынды:
— Дарманны келири тынч тюйюлдю, — деди, — къыйынды.
Ойра, о къыйынды.
7
— Анга джарарыкъ барды — бир акъ маралны сютюдю,
Аны тутарыкъ ана къарнашынгы эгериди.
Ойра, эгериди.
— Бармай тохтасанг, батыр, сени джанынг сау къаллыкъды,
Къалмазлыкъ а болсанг, къарнашынг ызынгдан барлыкъды.
Ойра, о барлыкъды.
Бийнёгер кетгенди ана къарнашына ит тилей,
Умар а къалгъан эди, ма кийик-марал сют кюсей.
Ойра, о сют кюсей.
Мен баргъан эдим а ана къарнашыма къонакъгъа,
Башым къалды сора бу тау эллеге джомакъгъа.
Ойра, о джомакъгъа.
Бийнёгер тюшюнде, эй, уллу бычагъын биледи,
Эртденбла туруб, ана къарнашындан ит тиледи,
Ойра, о тиледи.
Ана къарнашы аны къонакъ кибик а кёрмеди.
Эгечден туугъаннга эгерни хаухлугъун бермеди.
Ойра, о бермеди.
Санга ит бермеген да, сен излегенча, ит болсун,
Дуниядан, сора, Бийнёгер джигитлей, тюб болсун.
Ойрад, о тюб болсун.
— Бош ышаннган эдим мен аллай джууукъгъа да джакъгъа,
Бу юйню санамазма кесиме джууукъ оджакъгъа.
Ойра, о оджакъгъа.
— Ёпкелеб кетдим андан, гурушха болуб, джау болуб,
Акъ маралны саумай, Тейри(4), къайытмазма сау болуб.
Ойра, о сау болуб.
8
Мыдах болуб бара, Къубадий улуна тюбеди,
Ол, хапарын билиб, Бийнёгерге ма былай деди:
Ойра, о былай деди:
— Бизде барды, джаным, Джемегейден(5) келген гаджиле,
Ала табханла болалла ызчы къаспар парийле.
Ойра, о парийле.
Къубадийлары уа Бийнёгерге джууукъ болмайла,
Арбазларында, джаным, бир къаспар(6) итле ойнайла.
Ойра, о ойнайла.
Ол баргъан эди сора Къубадийлагъа ит тилей,
Ала тура эдиле талкъыда тууар тери ийлей.
Ойра, о тери ийлей.
Къубайлары уа муну къонакъ кибик кёрдюле,
Итлеринден сайлатыб, эки къаспарны бердиле.
Ойра, о бердиле.
Аланы алыб, Бийнёгер къайытхан эд юйюне,
Юретген эди да эски арбазына, сёзюне.
Ойра, о сёзюне.
Мен, бу уугъа тебрей, салам айтхан эдим къартлагъа,
Ёрлеб чыгъарыкъма маралла отлаучу чатлагъа.
Ойра, о чатлагъа.
Къартла салам алыб, бир кёб тилек тиледиле,
Муратыма джетиб къайытырымы нзледиле.
Ойра, изледиле.
9
Анда, бара-бара, салам бердим онга, аулакъгъа,
Ёрге къарадым а кийикле келиучю къулакъгъа.
Ойра, о къулакъгъа.
Эгерлени ийиб, мен уугъа ийлене тебредим,
Ой, Уллу Басханны мийик тауларына ёрледим.
Ойра, о ёрледим.
Эй, тауну башында айлана-айлана сорукъдум,
Туура къарыусуз болуб, излегениме джолукъдум.
Ойра, о джолукъдум.
Кетиб баргъанлайыма, Гуждар(7) чыкъгъан эди аллыма,
Ол тюбеге эди былай мени джети къанлыма.
Ойра, о къанлыма.
Олсагъатдан тёгерек, ой, тубан болду, чарс болду,
Гуждар кийигим сора мени аллымдан тас болду.
Ойра, о тас болду.
Ол тюбетген эди бир къанга джаякълы кийикге,
Сюрюб аны чыгъардым садакъ атсанг джетмез мийикге.
Ойра, о мийикге.
Ойра, чаба-джорта, мен аны ызындан чыкъгъан эм,
Чынгыл къаяда бойнундан уруб а джыкъгъан эм.
Ойра, о джыкъгъан эм.
Ой, тау тёппеледе айлана-айлана, безген эм,
Юч аякълы маралны узакъдан къараб кёрген эм.
Ойра, о кёрген эм.
Юч аякълы Гуждар джангыдан чыгъады аллыма,
Быллай кюнле келсинле сюймегениме, къанлыма.
Ойра, о къанлыма.
10
Гуждар кийикни ма былайды, тенгле, хапары:
Ол, бираз барыб а, ызына айланыб къарады:
Ойра, о къарады.
Тёппеси джылтырай эд, ма Минги Тауда буз кибик,
Аны айбатлыгъы, — бу тойда ойнагъан къыз кибик.
Ойра, о къыз кибик.
Дагъыда ариулугъу, — чуба ичинде къыз кибик,
Айтхан къаргъышлары уа — джарагъа себген туз кибик.
Ойра, о туз кибик.
Кекели джылтырай эд, да бир мияла кёз кибик,
Туякълары джити, — былай джырмы тикген миз кибик.
Ойра, о миз кибик.
Мюйюзлери аны — сора этге чанчхан тиш кибик,
Таугъа ёрлегени — бу кёкде баргъан къуш кибик.
Ойра, о къуш кибик.
Ойра, мюйюзлери тюз этге чанчыучу тиш кибик,
Мени ол кюнюм да кече кёрюучю тюш кибик.
Ойра, о тюш кибик.
11
Интернет версийасын джарашдыргъан
Сылпагъарланы Ахмад 2004 дж.май