албети

Хабичланы  М. А.   " БИЙНЁГЕР "   2 кесеги

Къарачай халкъ-эпика поэма           

Аны чыммакълыгъы, ой, саууб а алгъан сют кибик,
Ызындан айландырды, калакга кетген ит кибик.
Ойра, о ит кибик.

Кёзюм кёрюр-кёрмез, аны эрлай мараб атхан эм,
Мараб атханлыкъгъа, окъну джерге тийиб табхан эм.
Ойра, о табхан эм.

Бар алайына, алан⁸, ол къача-кёче тебреди,
Къача-кете барыб а, бир тик чынгылгъа ёрледи.
Ойра, о ёрледи.

Сора ол маралны мен а сюре-сюре тебредим,
Ой, алтынлыны, джаным, бара тургъанлай джерледим.
Ойра, о джерледим.

Аны бла тенгишде мен аны ызындан ёрледим.
Анамдан туугъанлы андан ариу джанны кёрмедим.
Ойра, о кёрмедим.

Ол узакъ барды да, бир сабыр болмайын, атдырмай,
Джанымда суулугъума эмчеклеринден тартдырмай.
Ойра, о тартдырмай.

Ол кийикни сюре, туура тик къаягъа чыкъгъан эм,
Ой, бир эгер итими белибауума такъгъан эм.
Ойра, о такъгъан эм.

Чыгъа-чыгъа барыб, Гезам къаясына ёрледи.
Мен сюрюб а сюрюб, ол дагъыда къачыб тебреди,
Ойра, о ёрледи.

Къарыууму бошаб, алай сагъыш этиб олтурдум,
Уучу башлыгъымы къар да джуммакъладан тодтурдум.
Ойра, о толтурдум.
12

Къар джуммакъланы уруб, эй басхыч этиб башладым,
Ары уа чыгъаргъа бирин да къоймайын бошадым.
Ойра о бошадым.

Мен къар джуммакъладан кесиме басхычла ишледим,
Кёкдеги тейриден да болушлукъ излеб тиледим.
Ойра, о тиледим.

Къадалыб чыкъдым сора Гезам къаяны⁹ башына,
Мыдахлыкъ келди, джаным, Гезохну джигит джашына.
Ойра, о джашына.

Экинчи эгери кёб чыгъар дыгалас этген эд,
Болумну уа таныб, элге къуугъуннга кетген эд.
Ойра, о кетген эд

Тёрт джаныма къараб, бир да маралымы кёрмедим,
Садакъ окъну салыб, буруннгу джаяны кёрмедим.
Ойра, о кёрмедим

Ашым джокъ, сууум джокъ, мен а сууукъ болуб эснедим,
Къая башында, дыдай, акъ кийигими эследим.
Ойра, о эследим.

Энтда тёгерегим, ой, тул-тубан болду, чарс болду,
Джангыдан акъ маралым мени кёзюмден тас болду.
Ойра, о тас болдз

Мен, армау болуб, сагъышлагъа кетиб алай турдум,
Сонгура, эс джыйыб, Гуждардан тилеб, былай сордум.
Ойра, о былай сордум.

— Джаратхан Аллах ючюн, сен не джанса, ой, сен кимсе?
Таулада отлагъан бир саулукъ марал тюйюлмюсе?
Ойра, тюйюлмюсе

13

— Джашырма да айтсанг а, сен шайтанмыса, джинмисе?
Не уа, джер джарылыб, тюбюнден чыгъыучу джекмисе?¹⁰
Ойра, о джекмисе?

Ой, кийик эсенг, къачма, ышаннга салыб атма къой!
Саулукъ марал эсенг, эмчегингден джангыз тартма къой!
Ойра, о тартма къой!

Эй, ол заманда бу кийик манга алай сёлешди,
Да къутас чачын алыб, эки джанына юлешди.
Ойра, о юлешди.

Гуждар кийик манга, ойра, адам кибик сёлешди,
Аны сейир сёзлерин бютеу тёгерек эшитди.
Ойра, о эшитди.

— Сен тузакъгъа тюшдюнг, энди мен къалама къайтайым,
Алай болса да сеннге бир-эки алгъыш айтайъш.
Ойра, о айтайым.

— Ахшы Гезохну болур джаман а туугъан баласы,
Ма былай болады джугъутур кийикни къаласы!
Ойра о къаласы.

Мен шайтан тюйюлме, не, сен соргъанча, джин тюйюлме,
Джерле джарылыб а, андан чыгъыучу джек тюйюлме!
Ойра, о тюйюлме!

Мен кийик тюйюлме, Апсатыны¹¹ къызы Фатимама!
Саулукъ марал тюйюлме, тутуб эмчегимден тартаргъа!
Ойра, о тартаргъа!

Мен кийик тюйюлме, Апсатыны¹¹ къызы Фатимама!
Не кюрешсенг да, джазыкъ, джууукъ келалмазса къатыма!
Ойра, о къатыма!

14

Къой! Къайыт ызынга, сен къыйналыб, къуууб бош келме!
Апсатыны къызы бу асхакъ Фатима ма менме!
Ойра, о ма менме!

Туталлыкъ тюйюлсе, бош а умутлагъа алданма!
Сокъуранырса, джазыкъ, кесинги манга къаргъатма!
Ойра, о къаргъатма!

Мен, анга къараб, антым, кёб сагъыш этиб олтурдум,
Чепкен этеклерими къар джуммакъладан толтурдум.
Ойра, о толтурдум.

Къар джуммакъланы басыб, анга джууукъгъа ёрледим.
Бар алайына, ол мени ачы къаргъаб тебреди.
Ойра, о тебреди.

— Мен Фатимама, да Апсатыны ариу къызыма!
Мени къоймай эсенг а, сау къайытмагъын ызынга!
Ойра, ой ызынга!

15

Сюре да сюре, таймай сюргенинги къоймадынг!
Иче да иче, ой, бизни къаныбыздан тоймадынг!
Ойра, о тоймадынг!

Ой, ашадынг, ичдинг, бир да этибизден тоймадынг!
Къая ыранлада сен бизни джашаргъа къоймадынг!
Ойра, о къоймадынг!

Ой, да бизни къойсанг, Джаратхан¹² сени бир къоймасын!
Къаргъа, къузгъун ичиб, сени да къанынгдан тоймасын!
Ойра, о тоймасын!

Алай болса да, хариб, мен санга «алгъыш» айтайым!
Сени кюн аллында ма былай ачы къаргъайым!
Ойра, о къаргъайым!

Джашарыкъ а джеринг сени, къабыр кибик, тар болсун!
Тёбен джанынг, сора, чынгаялмаз кибик, джар болсун!
Ойра, о джар болсун!

Ой, тёбен джанынг тенгиз болсун, сора терк болсун!
Огъары джанынг а, чыгъалмазча болсун, кёк болсун!
Ойра, о кёк болсун!

Тюбюнгден къычыргъан сени къулагъынга ётмесин!
Дуньяны джиби да, башынгдан салынса, джетмесин!
Ойра, о джетмесин!

Эки кёнделенинг сени, шайтан ётмез, бек болсун!
Гуртай дорбунунда джатар, джашар кюнюнг кеб болсун!
Ойра, о кеб болсун!

Бизни къоймай эсенг, адам келалмасын къатынга!
Джомакъгъа къалгъын бир элинги джашына, къартына!
Ойра, о къартына!
16
— Къаргъыш джетиб, барама Гуртай¹³ дорбунуна къонакъгъа!
Башым къалды къартла, джашла джырлай турур джомакъгъа!
Ойра, о джомакъгъа!

Мен тюбеген эдим аллай шайтан кибик кийикге,
Сюре барыб, нек чыкъдым чынгыл къаягъа, мийикге?!
Ойра, о мийикге.

Уучу эгерим, мадар излегенча, юрген эд,
Мени да амалсыз болуб тургъанымы кёрген эд.
Ойра, о кёрген эд.

Гуждар айтханлай а, тюбюм терен болду, терк болду,
Эй, огъары джаным алай мийик болду, кёк болду.
Ойра, о кёк болду.

Эки кёнделеним, шайтан ётмез кибик, бек болду,
Гуртай дорбунунда джатар, джашар кюнюм кеб болду.
Ойра, о кеб болду.

Асхакъ Фатиманы тилеклери къабыл болгъанды,
Бийнёгер джазыкъ сора къая ыранда къалгъанды.
Ойра, о къалгъанды.

Азыкъсыз болуб, джаным, ачдан ач бола башладым,
Алгъы бурун ашаб алтынлы къабымы бошадым.
Ойра, о бошадым.

Онбеш кюнню биргелей къая ырайда джашадым,
Аууз джетген джерде къоймай хантларымы ашадым.
Ойра, ой ашадым.

Эй, уучу эгерим манга къараб ачы юрген эд,
Къая, ой, ыранда бу къыйынлыкъланы кёрген эд.
Ойра, о кёргенэд.
17

Бутларымдан кесиб, мен уучу итиме ашатдым,
Cау онбеш кюнню сора аны этим бла джашатдым.
Ойра, о джашатдым.

Къарнашы Умарны тюшю джукъусун бёлгенди:
Тюшюнде кесин, алан, къымыжа болуб кёргенди.
Ойра, о кёргенди.

Бир этеринг барды элинг Басият¹⁴ къабагъына,
Къарнашынг Умарны къайгъылы улуб арбазына.
Ойра, ой арбазына.

Ол а, къоркъуу этиб, джер салдыргъан эди атына,
Кёб излеб, баргъан эди, ой, Бийнёгерни къатына.
Ойра, о къатына.

Къарачыгъыз, джаным, къарнашы Умарны тюшюне,
Оналтынчы кюн барды Гуртай дорбунну тюбюне.
Ойра, о тюбюне.

Умар мийик къаяда гитче къарнашын кёргенди,
Терлеб кюрешсе да, анга чыгъалмазын билгенди.
Ойра, о билгенди.

— А не болгъанды санга, джаным, джигит Бийнёгер?
Къуугъуннга келген эди сен ийген бир уучу эгер!
Ойра, о уучу эгер!

— Тюш! — деб, кеб тиледи къарнашы Умар Бийнёгерден,
Тауушун эштдиралмай не кюрешсе да ол джерден.
Ойра, о ол джерден.
18

— Сен мени амалтын беклениб къалгъанса, — дегенди,
Джигит Бийнёгерни уа тюшалмазлыгъын билгенди.
Ойра, о билгенди.

Эй, амал табмайын, Холамгъа, Чегемге чабханды,
Анда халкъны барын эрлай кеси излеб табханды.
Ойра, о табханды.

Уллу Бызынгыда манс¹⁵ табханларын джыйдыла,
Ол кюн ала бары оюнну, тойну да тыйдыла.
Ойра, о тыйдыла.

Холам, Чегем, Басхан, Бызынгы да бары келдиле,
Къая ыранда уа Бийнёгерни джангыз кёрдюле.
Ойра, о кёрдюле.

Бечеу¹⁶ болуб чыкъдыла ол тик къаяны башына,
Онг берсин дегиз таулуну тауда ёсген джашына.
Ойра, о джашына.

19

Анасы Кябаханнга бу аман хапар баргъанды,
Ол келиб Бийнёгерге ма эки къолун джайгъанды.
Ойра, о джайгъанды.

Анасы Кябахан, эй, баласын кёрюб джылады,
Къолларын узатыб, анга былай айтыб таралды:
Ойра, о таралды.

Узатдыла анга бир-бирине къошуб мансланы,
Манслары джетмесе, гырмык этедиле хансланы.
Ойра, о хансланы.

Ала кёб мадарла да, бир кёб лагъымла этдиле.
Амалларын тауусуб, джукъ да эталмай кетдиле.
Ойра, о кетдиле.

— Ой балам, джаным, Бийнёгер, ананг ма, келгенме,
Сеннге джетген къыйынлыкъны мен кёзюм бла кёргенме.
Ойра, о кёргенме.

Мен чабдым, джортдум, джаным, эки бутуму ат этдим,
Ах, кесими ура, дженг учларымы къамчи этдим!
Ойра, о къамчи этдим!

Кёз джашымы, къаядан акъгъан сууча, тамчы этдим!
Джангур джауса, балам, къутас чачымы джамчы этдим!
Ойра, о джамчы этдим!

Сютюм бла тилейме, сен айтханыма тынгылачы!
Таукел этиб, тау къушум, къаядан бери чынгачы!
Ойра, о чынгачы!

— Ой, анам, джаным, сен кесинги бошуна къыйнама!
Ой анам, джаным, джан деген татлыды, чынгамам!
Ойра, о чынгамам!
20

Умар къарнашы уа кёз туурасындан кетмейди,
Бийнёгер, биягъынлай, аны айтханын этмейди.
Ойра, ой этмейди.

Умар анга: «Тюшмесенг, санга этерни айтырма:
Тамада къызынгы сени кюн чыкъгъаннга сатарма!
Ойра, о сатарма!

Кичи къызынгы, — деди, — эй, кюн батханнга атарма!
Сени къатынынгы къарауаш орнуна тутарма!
Ойра, о тутарма!

Сабий уланынгы бойнун тёгерек а тартарма!
Малынгы, ырысхынгы джугъун къоймайын чачарма!
Ойра, о чачарма!

— Ол сёзледен манга уа хайыр чыкъмазын билеме!
Аланы айтыб а, мындан ары менден тилеме!
Ойра, о тилеме!

Ёрлегеним кибик, ызыма энер джол табмайма!
Джанымы сюеме, башымы къаядан атмайма!
Ойра, ой атмайма!

Бабугейде¹⁷ барды мени бир ариу тос къатыным!
Аны энди кёрсем, джаным, бир да кёбдю айтырым!
Ойра, ой айтырым!

Хапар этсегиз, бери ол мычымайын джетер эд!
Ай, мадар болса, манга ол бир мадар этер эд!
Ойра, ой этер эд!

Аны келтирсегиз, къалай айтса, алай этерме!
Ол да сизлей айтса, къаядан секириб кетерме!
Ойра, о кетерме!
21

Да къарнашы Умар муну алай къабыл кёргенди,
Нёгерле алыб, Бабугейге атланыб кетгенди.
Ойра, о кетгенди.

Салыб бардыла ала ма Бабугейге къонакълаб,
Бийнёгерни хапарын ала айтдыла джомакълаб:
Ойра, о джомакълаб:

— Къабартыда джашагъан, къобчу, келиним, сен ёрге!
Къарнашым Бийнёгер а хазырланнганды ёлюрге!
Ойра, ой ёлюрге!

Тос къатыны тангнга дери къаты-къуту хант этди.
«Бийнёгер ёлген джерде ёллюкме!» — деб а ант этди.
Ойра, ой ант этди.

Атланнган эди ол, былай эки бутун ат этиб,
Накъут чачын сора саулай юсюне джамчы этиб.
Ойра, о джамчы этиб.

Джылай-джылай да, былай кёлек аллын тамчы этиб,
Эки назик къолун ма бутларына къамчи этиб.
Ойра, о къамчи этиб.

Дунияны азабын а, эй, ким чекдирир, ким чегер!
Ой, ариу тос къатынынг санга барады, Бийнёгер!
Ойра, о Бийнёгер!

Чаба, джорта, джылай да, ол Бийнёгерге кетгенди,
Терлеб, джаныб, бишиб а, Къара чынгылгъа¹⁸ джетгенди.
Ойра, о джетгенди.
22

Кёкде кюн батхынчы да ол Бийнёгерге джетгенди,
Къараб кёргенлейине, бир кеб тилекле этгенди.
Ойра, о этгенди.

Бир татлы тилли да, эй, бир таб тиширыу келгенди,
Бийнёгерге таралыб, сора ма былай дегенди:
Ойра, о дегенди:

— Джерни этегинден мен джан солуу этиб джетгенме,
Сен ёлген джерде джанымы берирге ант этгенме!
Ойра, о этгенме.

Бийлени бийи, наным, Гезохну джигит баласы!
Болуб къаласа, джаным, сюймегенлени табасы!
Ойра, о табасы!

Ёрлеб а кетгенсе, Бийнёгер, мийикден мийикге!
Къалай тюбегенэнг терс аякълы шайтан кийикге?!
Ойра, о кийикге!

Узалсам, санга джетер эди, Тоба, билегим!
Къабыл а болсун, джаным, мени бюгюннгю тилегим!
Ойра, о тилегим!

Ой хомух, бел къатдырчы, сен алай этиб турмачы!
Секир, ёлюгюнгю, ой, къая ыранда тыймачы!
Ойра, о тыймачы!

Тюшмесенг, ёлюгюнгю, эй, къара къушла ашарла!
Сени сюйген тенглеринг ма кюе, бише джашарла!
Ойра, о джашарла!

Ах, джууукъну, тенгни керексизге, джаным, къырмачы!
Кесим этген акъ кёлекни сен кёзлеринге чырмачы!
Ойра, о чырмачы!

23
Алтынлыны¹⁹ бир алыб, учундан туруб, быргъачы!
Кесинг ойнаучу, наным, акъ ёшюнюме чынгачы!
Ойра, о чынгачы!

Алтынлы ушкогун бурнундан а тутуб быргьады,
Кёлегин тешгенди, аны кёзлерине чырмады.
Ойра, о чырмады.

Ёлюм къоркъутмады да, ол аны тутуб тыймады,
Арт кючюн джыйыб а, Бийнёгер къаядан чынгады.
Ойра, о чынгады.

Ол а джан аямай, чынгыл къаядан чынгады,
Да джигитлигин а ол бюгюн былайда сынады.
Ойра, о сынады.

Алларына тюшдю Бийнёгерни тёппе чырчасы,
Муну бла тохтады Бийнёгерни кийик учасы.
Ойра, о учасы.

Илиниб чыкъдынг мындан сен, темир  ыргъакълай,
Чачылыб тюшдюнг андан, хариб, бир хычын джуммакълай.
Ойра, о джуммакълай.

— Бабугейде къалдыла къартларым, джаз а къауданлай,
Джыртыб а атама накъут чачларымы шауданнга!
Ойра, о шауданнга!

Джигитлени ётлюсю, Гезохну джашы Бийнёгер!
Джаратхан Аллах, — деди, — сени джанынгы сюйген!
Ойра, о сюйген!
24

Ах, джангыз кекелинг тюшдю къатынынгы аллына,
Къыптысын алыб урду тос да къатынынг къарнына.
Ойра, о къарнына.

Сен мийикге чыгъардынг бу адамлыкьны шартларын!
Аны джырлайдыла да бу тау эллени къартлары!
Ойра, о къартлары!

Къарангы болмайын, кетмейле алайдан адамла,
Кюн сайын келиб ала тюбюнгден ёрге къарайла.
Ойра, о къарайла.

Мийикде кёреем Апсатыны къызыны къаласы!
Алан, былай болгъанды Гезохну джигит баласы!
Ойра, о баласы!..

ТЫЛМАЧ

¹ Ит ауруу — адамны терисини юсю джара болуб, иринлеб аур уйду.
² Табу — меджисуу заманда тыбырны Аллахы.
³Обур къатын — къарткъуртха, обур, билгич.
⁴ Тeйpи — меджисуу заманда кёкню аллахы; аланча — Тегри.
⁵Джемегей — буруннгу къабакъ, къала ат.
⁶Къаспар парий — ызчы, уучу итлени бир тюрлюсю.
⁷ Гуждар — былайда кийик сюрюуню башчы джугъутуру.
⁸ Алан — къарачайлыланы, малкъарлыланы энчи этноним атлары.
⁹ Гезам къая — Басхан таулада къаяны аты.
¹⁰ Джек — меджисуугъа ийнанмакълыкъда джер тюбюню джини.
11Ancaты — меджисууну кёзюуюнде кийиклени, уучулукъну Аллахы.
¹² Джаратхан — Аллах, Тейри деген магъанада.
13 Гуртай дорбун — Басхан таулада дорбунну аты.
¹⁴ Басият къала — Басханда буруннгу къарачай-малкъар эл; VIII ёмюрден артха къуралмагъанды.
¹⁵ M а н с — бек узун, кючлю джиб.
¹⁶ Б e ч e у — бир джибни тутуб тартыу, барыу, чыгъыу.
¹⁷Бабугей — Къабарты-Малкъарда буруннгу элни аты.  (Бабугент болурму? А.С.)
¹⁸ Къара чынгыл — Басхан таулада тик къаяны аты.
¹⁹ Алтынлы — эртдеги (XIV—XV ёмюрледен келген) къарачай мылтыкъ.

  İnternet versiyasın caraşdırğan Sılpağarlanı Ahmad 2004 c.may