КЕТГЕН ЁМЮРЛЕДЕН (18-чини аягъы, 19-чуну башы) КЪЫСХА ХАПАР.
Ахмад Салпагаров (июль 2004дж)
Джандар,Татаркъан, Габий, Дебошну джашагъан чакъла къарачаймалкъар халкъ Россиягъа бойсунмагъан заманга тюшгенди.(Дебош Къарачай Россиягъа джангы къошулгъан заманда джашагъан болур.
Татаркъанны анасы Сылпагъарды. "Сылпагъар
сыры" файлгъа къара). Ол чакъла уа къарачаймалкъар халкъны кыйын заманлары болгъандыла.
Нек дегенге, ол джыллада къабарты, абаза бийле бирлери Россиягъа бойсунуб, орус патчахха къуллукъга киргендиле, башхалары патчахха бойсунмасада, кеси джерлеринден, тюзледен къысталыб, тау этеклеге ыхтырылгъындыла. Аныбла къабарты абаза бийлени орусха бойсунганы бойсунмагъаны да орус генералладан ачха-саут табыб, тау ёзенлеге кишен салыргъа, къарачаймалкъаны джерине кирирге умутлу болгъандыла.
Къабартылыланы бир бёлеги Россияны тюбюне 1790 дж тюшгенди. 1783 дж. дери къабартылыла эм башха адыг халкъла Крым ханга бойсунуб джасакъ тёлеб тургъандыла. 18 ёмюрню ахыр джыйырма джылында Кърым ханлыкъ къарыусуз бола келиб, 1783 дж. орус патчахны хекимийетине тюшеди. Къабартылыланы къалгъан бёлеги (Осман Солтанлыкъ джанлысы) 1804 джыл урушда хорлатханларыбла толусубла Россиягъа киредиле. Малкъарда ёзенлени 1927 джыл, Къарачайны 1828 джыл бойсундурадыла орус патчахны генераллары. Алайбла къарачаймалкъар халкъ патчахны иктидарына къабартылыладан сонгра 38 джылдан тюшгенди. Патчахны генераллары къабартылыла тургъан тюзлеге казак элле къуруб, къабартылыланы къарачаймалкъарны джерлерин сизге беребиз деб, бизге удулаб тургъандыла. Андан башхада, къабарты бийле 38 джылны ичинде патчахха къуллукъгъа кириб, андан саугъала, чынла, сауут-саба ала тургъандыла. Алан (къарачаймалкъар) халкъ а эркинликде джашагъанды. Россиядан тутурукъ табыб, патчахны къуллукъчулары да аланы бизге уулаб , ала къарачаймалкъар (алан) халкъгъа джортоуул этерге кюрешгендиле. Ёзенлеге , эллеге кирелмегендиле. Джайлыкълада, къышлыкълада къош кыйырладан мал, адам сюргенден ары бойсундурургъа къарыулары джетмегенди. Чабыуулгъа келген кабарты, абаз бёлекле кёб кере "джесирге мал , адам" табхан къой, ёз адам мыллыкъларын алыб кетгенлери да болгъандыла. Мени бу сёзлериме шагъатлыкъ къарачаймалкъар фолклор этеди, фолклорну ичинде сайтха салынган Сылпагъар джашланы джырлары, тарихлери боладыла.
Къабартылыла Россиягъа 38 джылны алгъа тюшгени себебли, 19 ёмюрде история джазмалада кёбюсюне къабартылылагъа таб джазылыб къалгъанды. Тарихни тюзю джазылмай- къабартылыла сёзлери бла ала айтылгъан джазылгъанды. Бизни тарихчиле да былайчыгъын эслеб, аны айырыб чертмейдиле.
Къабарты тарихчиле: къарачаймалкъар халкъга бийлик этгенбиз, аладан джасакъ алыб тургъанбыз дегенле битеу бары сандыракъ,алдаукъ сёзледиле. Алдаукъ сандыракъ сёзле болсалада - энциклопедиялагъа, башха китаблагъа тюшюб турадыла.
Къабарты-черкес тарихчиле Г.Клапротну, С.Броневскийни, Торнауну 19 ёмюрню ал джылларында джазылгъанларын далилге тутадыла. Алай а не Клапрот, не Броневский, не Торнау къарачаймалкъар элледе болмагъандыла. Аланлагъа келиб: "Кимге джасакъ тёлейсиз?" деб сормагъандыла. Клапротда, Броневскийда къабартылылада къонакъ бола, ала айтханланы джазыб кетгендиле. Сёз ючюн Клапрот Кавказда 1807-1808 джыллада болгъанды. Къарачай-Малкъар а Россиягъа 1827-1828джыллада бойсунганды. Къарачайны юсюнден Клапрот сатыу-алыу джюрютюучю, Къабартыда джашагъан бир эрменлини сёзлеринден джазгъанды.
Тарихни терен тинтгенге, кесибизни фолклорубузгъа тайанганга, тил эсгертмелерибиз бла къарагъанга- бизле къабартылылагъа бойсунган тюйюл- къабартылыла къарачаймалкъар бийлеге бойсунган болуб чыгъады. Аланла бла адыглада ким кимге бойсунганы - башха уллу темады ( конуду). Бюгюн мен аны юсюнден джазмайма, сёз арада айтхан болмаса. Аллах таблыкъ берсе, адыг-абаза къаумла бизлеге бойсунуб тургъанларына толу, ачыкъ далилле джарашдырыб орусча джазарма кечирек. Мени къабарты алдаукъланы, черкес джалгъан тарихлерин чачхан далиллерим, сёзюм кёбдю.
Былайда къысха тезис ( тез) халда эки-юч далил джазайым:
1. Адыг тилде "Бий" деген сёз "джау, душман" деген магъана тутады. "Бий" сёзню уа къарачаймалкъар тилде социал иерархияны башы болгъанын кесигиз билесиз, "бий" ким болгъанын билесиз. Эм эски магъанасы уа "Аллах" деген болгъанды. Сёз ючюн, " Тейри - Кёк Бийи". Бу бек ачыкъ, кескин далилди ангыларгъа сюйгенге. Бизни бийлерибиз алагъа бийлик этиб, аланы бойсундуруб - арты адыглагъа "джау, душман" болгъаны кёрюнеди бу мисалда.
Къабартычеркес тилде " Джурт, Атаджурт" деген сёз джокъду. Бизде "Джурт, Атаджурт" сёзню къабартылыла орус сёзбла "Родина" деб айтадыла. ( 1955 дж. сёзлюклеринден окъуб айтама).
2. Къабарты бийлени тизмесинде 70 тукъум барды. (Алдаб 70 бий тукъумубуз барды деб джазадыла, кертисибла уа 20-гъа да джетмегенди саны. Къабартыны бийлени адам саны, тукъум саны 18 ёмюрню ал чакъларында - къарачаймалкъар бийледен эм бий тукъумладан аз болгъанды). Ол "70 къабарты бий" тукъумладан, 2-3-ден къалгъаны, бары тюрк сёзледен къуралгъандыла, ючден бири бусагъатда да къарачаймалкъарда болгъан тукъумладыла. Ол демеклик адыглагъа (къабартылылагъа) къарачаймалкъардан, ногъайдан, кърымтатардан чыкъган адамла бийлик этиб келгендиле.
3.къарачаймалкъар тилде да къабартычеркес тилде да бирча сёзлени саны 240-250 джетеди. Аланы беш этиб тёртюсю къарачаймалкъар сёзледиле. Буда бизни аладан онглулугъубузну билдиреди. Алай демек, тили бай халкъны культурасы да, экономикасы да бай болгъанын кёргюзген бир шартды. Бизхалкъ аладан онглу болуб, бизникиле алагъа "бийлик" этиб, бизден алагъа сёзле аныбла кёчгендиле.
Башында чертгенимча, къабарты абаза къаумла 18 емюрню айагъында, 19 емюрню башында орусдан кюч табыб биз алан халкъга ёшюн тирегендиле. Кеслери да уллу аскер джыйар къарыулары болмагъанды. Адыг тарихчилени "эки-юч минг аскерлерибиз" дегенлери - бары алдаукъладыла. Имам Шамиль Дагъыстанда алай бир адамбла 30 джыл къазауат бардыргъанды. Къабартыла Хасаукада къарачайлыла 600 адам болуб этген урушну этелмегендиле. Сонгра "мингле бла аскерлери" къайда болгъанды??
Ала этелген он-джыйырма адам дегенча группачыкъла болуб адамы аз къошладан адам урлагъан, мал сюрген, тоноуула этген болгъанды. Аллай группачыкъланы, Джандар эм Дебош джангызлай, джартыларын къыргъандыла, Татаркъанда 6-7 джашбла барын биргелей къыргъанды. Быллай джашларыбызны хар бирини къазауаты къарачаймалкъар халкъга джакъ этгенди, себеб болгъанды. Габий бла Баракъны, быланы къатында джигитликлери гитчерек болсада, ала этген тирилик да бирбирлени Къарачайгъа, Малкъаргъа этерик джаулукъларындан тыйгъан болур деб келеди кёлюме.
"Къарачайлыма", "таулума", "малкъарлыма" деген харким кесини тукъум тарихин, алан тарихин билирге керекди. Алай болмаса, кесибиз орнуна башхала, бизни сюймегенле, бизге аман джазыб, алдаукъ джазыб турлукъдула.
Табигъат болумгъа бир къарагъыз:-тамыры терен болмагъан къайсы битим да; ханс, гокка, терек болсун, дженгил къуу болады. Адамла, халкъла да башхасы болмай алайдыла. Тамыры терен болмагъан халкъ да, адам да джашауда къарыусуз болады. Хар къайсы адамда, тарихибла, тукъумубла байламлы-илгили болмагъан - дженгил тас болады, тамыры терен болмагъан ёсюмлюкча-- къуу болуб ёсюмсюз къалады. Бу эсгертгенлериме битеуюне сагъыш эте, Сылпагъар уланлагъа этилген эски джырланы, тарихлени китабладан табханымча кёчюргенме, къошакъланы эшитгенимча джазгъанма.
Мен былайгъа чыгъаргъаным къуру Сылпагъарланы энчи тарихлери тюйюл, саулай алан тарихни, къарачаймалкъар фолклорну бир гитче кесегиди. Аны ючюн, сайтны бу бёлюмю къуру Сылпагъарлагъа керек болуб къалмай, хар кимда (миллет исторясын сюйген) кесине джангы зат табар, джангы зат билир деб ышанама.