ал бетге

"БАРАКЪ" Лайпанланы Сейит
Лайпанланы Сейит белгили журналист, джазыучу болгъанды.

Сылпагъарланы джигит Доммайчыны уланы, Сыл-
лагъагъарланы Дебошну джашы ётгюр Баракъ, Юч-
кекен ёзен башында Къамишли-Къол къышлыкъда,
къошда малчы болуб тургъан джеринде, атасыны бир
хыны сёзюне ачыуланыб, атын джерлеб, джамчысын,
башлыгъын, маджал кийимин къаблаб, ёзенни энишге
саркъыб кетгенди. Ала ата-бабаларындан огъуна да
ауур сёзню кёлтюрюрге юренмеген адамла болгъандыла,

атасыны учхара сёзю анга къаты тийгенди. Кёлтю-
ралмагъанында уа, атасына къайырылмагъанды да,
кёз туурасындан къорагъанды. Баракъ сюеги-саны
уруб ёсген, ишде чыныкъгъан, кючю, къарыуу дже-
тишген таукел улан болгъанды.

Кетгени бла, узакъ джуртлагъа атланмагъанды.
Гум аягъында Абуклары-байланы элге тюшгенди. Ан-
да уа Къарачайдача тюл — элни иеси Абуклары, джер,
рысхы байлыкъ да аланыкъы, элчиле да аланы джал-
чылары. Баракъ да Абуклагъа джалгъа джарашхан-
ды. Джылкъыларындан бир аджир юлюшню кютерге
деб, чегем ортакъгъа келишгенди: беш джылны айы-
рылмай кютерикди, ол заманны ичинде джылкъыдан
къорагъанын, чарпыгъанын Абуклары бла арада тенг
этерикди, болджалы джетген кюн а, беш джылда ёс-
дюрген джылкъысыны джарымын кесине алыб, мал
иеси киши болуб, юйюне, къошуна къайтарыкъды.

Келишгенлери алай болгъанды.
Баракъ — сабий Баракъ, джаш Баракъ — атасын-
дан ёбкелеб кетген джаш адам, байлагъа джалчы бо-
луб, джылкъыны ызындан беш джылгъа къатханды.
Джай айлада Гум ёзенни сол джаны джайлыкълада,
къыш айлада Акъла-кюнбетлени къауданында джыл-
къы кютюб, кечеси, кюню ат белинде айланнганды.
Шынтахыдан, джюн халыдан согъулгъан кийимле-
ри санларын ашаб, къамчисини учу бла сыртын къа-
шый, гёзетде сууукъ кечелери джыл тенгли кёрюнюб,
тангы дженгил атаргъа унамай, джулдузлу чууакъ
узун кечеледе Джетегейли джети джулдуз, джарыкъ
Чолпан тангны сакълатхан белгилери болуб, кеб айын
ашыргъанды. Джюрегин чапыргъан къууанчы да бол-
мак джашагъанды.
Джылкъычыны иши тынч тюлдю, артыкъсыз да
аллай татыусуз адамны къолуна тюшген джылкъы-
чыкы бурнундан къаны кетгеннге джетиученди.
Алай болса да, Баракъ тёзгенди — «Алауганнга
къатын болма, болсанг чыдамлы бол» деген нарт сёз
барды. Баракъгъа сау ёмюрча кёрюнген ауур, узун
беш джыл тауусулгьандыла, кетгендиле. Беш джыл-
да артыкъ да бек чыныкъгъан, эмилик юретиуде, джи-
гитликде кишиге ал бермеген джаш, ауур сагюнджюню
юсюнден быргъагъанча, сак кергенди, ох деб эркин со-
лугъанды. Ыхы, бу зорлукъдан къутулдум деб, къуу-
анч тыбырлы болгъанды. Беш джылны узагъына мюлк
кеси Абукланы къутсуз Биясландан сынагъан, кёрген
азабы, чекген сыныгъы, ыйлыгъы эсине тюшюб, бур-
нуна буз тюйюмчек болуб, артыкъ да ауур тийгенди-
ле. Джаш джюрекге беш джылда аз ачыу джыйылмагъанды.

Беш джылда бир аджир юлюшдеи толу джылкъы
ёсдюргенди. Аны эки юлешиб, джарымын таула таба
айдар кюню тюшгенинде джашха къанат битгенди.

Тайлыкъдан да къолунда ёсген бешли акътуякъ
аджир бла джюген, джер билмеген, джылкъы анасы
боллукъ бир байталгъа кёзю артыкъ бек къарагъанды.
Къараб, къарамларындан кёзюнг тоймазча, кёгюрчюн
бетли, джылтырауукъ тюклю, балыкъ сингирли къо-
янкъулакъ хагокла — аладан асыл тукъумлу джыл-
къы къураргъа боллукъду. Баракъ ала кесиме тюшсе-
ле, насыбым тутарыкъ эди, деб кесине ашхылыкъ джо-
ралаб тургъанды. Ол кёзюуде мюлк иеси Бияслан да
ол асыулу джылкъыны эки бёлюнюрюн кёлтюралмай,
алайлай къалдырыгъа не мадар этерге билмей джю-
рюгенди. Бир кюн джылкъыны юлешиу сёзню башлар-
гъа деб келген Баракъны кёргенинде:

-Энди бу джылкъыны эки бёлюб, джарымын сю-
рюб кетемиди? — деб соргъанды адамларына.

— Алайгъа ушайды, — дегендиле къатындагъыла.
Саубитген Баракъ, маджал кийимин юсюне кийиб,
гёрохун джанына тагъыб, узакъ джолоучулукъгъа
къуралган таулуча хазырланыб келгенди. Къаты къол
тутуб саламлашханды. Джарыкъ Баракъ, сабийлик-
ден чыкъгъан, джашлыкъдан а алкъын чыгъалмагьан Баракъ.

— Болджалым джетди, Бияслан-мубарек, — де-
генди Баракъ, мюлк иеси кишини аллына сюелиб, —
джылкъыны юлешиб, хакъымы чыгъарсанг, мен да
джарлы юйюме къайта барыр эдим. Къалгъан рысхын-
ны сау-эсен джюрют, кеб хайыр кёр.

«Рысхысы кёбню, шайтаны да кеб» деучендиле,
Малкёз Бияслан ишлединг, къыйналдынг, кютген
джылкъынгы эки бёл да, джарымын ышыр да бар
деб, къоялмагъанды.

— Къалай юлешсек табха санайса? — деб соргъан-
ды Баракъгъа. Баракъ тюзлюкню излегенди, кёзю къа-
рагъан аджир бла байталны бир юлюшге тюшюрселе,
юлюшле тенг болмазча кёргенди да аланы экисин эки
юлюшге тюшюрейик, къалгъанларын а байталын бай-
талча, алашасын алашача эки бёлейик дегенди. Баракъ
джаратхан эки ат Биясланны кёзюне да илиниб бол-
гъандыла. Аланы къолдан ычхындырыргъа, мадар
табыб, унарыкъ тюлдю. Ол атладан туугъан тёлю
Абукланы джылкъыладан онглу боллукъду, къазакъ
аскерлеге атла алгъанла, аланы табыб, Биясланны ат-
ларына турсуннукъ тюлдюле. Палах андады. Бияслан-
ны басхан къайгъы олду, бюгюню ючюн тюл, тамбла-
ны сагъышын этеди, алгъаракъгъа къарай билген обур
кишиди.

Бияслан, Баракъны сёзюне сагъыш этиб, биразны
тургъанды.

—Джалчыны насыбы байныкъыча болса, анга
джалчы деб нек айтылады? — дегенди ол ахырында
оноуун этиб. — Баракъ менден насыблы эсе, меннге
джалчы болуб, беш джылны аякъ тюбюмде нек джю-
рюдю? Байтал бла аджирни бир-биринден айырма-
гъыз. Бир юлюшде къоюгъуз да чёб атайыкъ.

Баракъ асыры огъурамаса да, насыбыма кёре тю-
шер дегенди да, джылкъыны Бияслан айтханча юлешдиргенди.

Айыргъандыла.Чёб атхандыла.

О, джалчыгъа насыб туугъан кюн! Аллай кюнле
кеб болмаучандыла, ёзге бир-бирде тюбеб да къалыу-
чандыла. Алай тюл эсе—ма, джалчы Баракъны пасы-
бы тутханды: суу бетли асыл тукъумлу аджир бла
226
джюген билмеген туу байтал Баракъгъа тюшгендиле!
Баракъны джаш джюреги беш джылны ичинде къуу-
анчдан биринчи кере толгъанды, кёзю, къашы джары-
гъандыла. Биясланны бети уа джауаргъа басыннган
ингирча къаралгъанды. «Ай-медет, джылкъыны эрке-
чи мынга кетибми къалды? Тыяр ючюн не мадар эт-
син адам?»—деб, къара сагъышха киргенди. Сора Ба-
ракъгъа айланыб:

— Къыйынынга разы бол, Баракъ. Мал иеси киши
бол, джылкъынгы да сау джюрют, хайырын таб. Къо-
лубузда тургъан джылларынгда сеннге харамлыкъ бил-
мегенбиз, джетдиралмагъан эсек не билейим ансы, ин-
джиусюз этерге кюрешгенбиз. Сен да хата кёрдюнг
болмаз, джылкъы къурадынг, биреуге джалынмай
джашарча хыйсабынг барды. Энди баш туталлыкъса.
Алай а, сагъыш эт энтда, ашхы улан. Беш джылны
энтда бизде къалсанг ушата эдик. Ёсдюр биягъы
джылкъынгы, беш джыл хазнамыды, къараб-къара-
гъынчы джетиб къалыр, — дегенди. Беш джылда чек-
ген ыйлыгъы да Баракъгъа бек ауур джюкдю. Зауукъ
этдириб джашатханнга тергеб тура кёреме деб келгенди джашны кёлюне.

— Болджалы джетгенинде суу челекни эшикден
узатханча этиб кетмейим, гёзетге бюгече да чыгъайым,
— дегенди Баракъ Биясланнга джууабха. — Эртден-
бласында уа джолума атланныкъма. Абук улу Бияс-
лан, энди сен бол меннге джылкъы джалчы. Ушата
эсенг. Тамбла огъуна аджир юлюшню аллынга къы-
стайым..

Баракъ чёрчеклик этгенди, алай айтмаса керекэди:
аны бла кишиге да джукъ къошаллыкъ тюл эди, Ба-
ракъны сёзлери, талай адам тынгылаб тургъанлай ай-
тылгъан самаркъау сёзле уллу кючю, байлыгъы бол-
гъан Абук улу Биясланнга мардасыз ауур тийгендиле.
Ол кесинден тёбен адамны алай къайырылгъанына
ары дери джолукъмагъан эди. Биясланнга бетсиннген-
ле, джашны сёзюн кёлтюралмай, дауур ачаргъа умут
этгендиле, алай а саууту-сабасы джарашхан шатык
джашха андан ары къатылмагъандыла. Бияслан да
адамланы аллында джалчысы бла дауур башларгъа
тартыннганды.

— Къайгъырмаз, джаш адам -чёрчек сёз айтды деб,
керексиз гурушха болмагъыз,—деб къулакъламагъан-
ча этерге кюрешгенди.

Баракъ, кюндюзюнде къалкъымай къалыб, беш-
джыллыкъ джюгюнден артылгъанына джюреги да
тынчлыкълы болуб, джылкъы гёзетини ахыр кечесине
чыкъгъанды. Кёлю хошлукъгъа, дуниясы зауукъ кё-
рюнюб, къайгъысын юсюнден атыб, ай джарыкъ, чуу-
акъ кече, джылкъыны ёзен ичине айландырыб, ат дже-
рин башына салыб, джамчысына чырмалыб таяннган-
ды. Сагъыш эте, андан ары джашаууна ашхы оюмла
биче, талайны тургъанды. Эслемей, терен къалкъыб
къалгъанды.

Танг аласы бла илгениб уяныб къараса, джылкъы
алайдан къораб тура. Не этерик эди — излей джайыл-
гьанды. Иги огъуна узайыб табханды — джылкъы, сю-
рюлмесе, юреннген джеринден аллай бирге тизилиб кете-
рик тюл эди. Джюреги къоркъуу этиб, миннген атын
тютюнлетиб джетсе, джылкъы багъасы кёк аджир
бла асыл байталны боюнлары тартылыб тура! «Абук-
лары аланы меннге ычхындырмазлыкъ эдиле. Биле-
ем, былай этерле деб а акъылыма келмегенди. Мангы-
лай териме алгъан халал хакъымы меннге къызгъан-
дыла. Беш джылны къанымы эмиб тургъанлары кёл-
лерине джетмеди-шойду. Санымы тюйюб табхан рысхы
кесегиме зарландыла» — деб уллу джарсыгъанды,
уллу да ачыуланнганды. Эртденбласында атылыб дже-
тиб, Абуклагъа хапарын айтханды. Алай а сёзюн ки-
ши да къулакъгъа алмагъанды. «Кесинг гёзетде тур-
гъанлай, джюген билмеген эмилик, эсирик атланы ар-
къанлаб, боюнларын тарта ким айланныкъды. Башынг
къысыб сёлешмей эсенг деб, хыликге этиб къойгъандыла.

Баракъ, тюзюн табаргъа, кертисин ачыкъларгъа
деб, кюрешиб башлагъанды. Алай а сёзюн ётдюралма-
гъанды, мазаллы къралны сангырау закону джакълау-
чу бай Абуклары чалышдыргъан тюйюмчекни тешал-
магъанды. Тарыкъгъан, айтхан джерлеринде, Абукла-
гъа болмаса, анга киши да къулакъ тикмегенди. Беш-
джыллыкъ къыйынына табхан джалын тауусургъа
джетиб, тюзлюгюн ангылаталмай, Къамишли-Къол-
гъа атасыны къошуна къайтыб кетгенди.

Ол заманлада таулула тюзлюклерин ангылаталма-
сала, кёбген джюреклени сёнгдюрюр ючюн, таякъгъа-
къазыкъгъа, бычакъгъа-сауутха узалыб тургъанды -
ла. Ахырында уа — терсге саналыб къалыучула да
ала болуб тургъандыла.

Арадан джыл ётгенди.
Бир кече Абукланы аджирлери — Къабартыгъа,
Къарачайгъа, хоншу къазакъ станселеге белгили тору
аджир бла кёк аджир Гум аягъында ат орундан джо-
гъалыб кетгендиле. Терсликни кёлтюралмагъан, зор-
лукъну кечалмагъан Баракъ аджирлени къоратханды.
Тарта барыб, бирин бир джары ашыргъанды, экинчи-
ни да Тауартына сатыб джибергенди. Керти кюрешни
табыча къалай бардырыргъа кереклисинден хапарлы
болалмаса да, киши сёз айталмай тургъан онглу бай-
лагъа ёшюн салгъанды. Алай а къарангы джалчы
джаш, джалчысыны джалын зарланыб, джамагъатха
белгили терслик этиб, сингдириб къойгъан байгъа дерт
къайтарыргъа аджирлерин къоратхандан башха амал
табалмагъанды, зауаллы.

Байгъа дертин къайтаргъаннга санаб, джюрегин
басыб, юйдеги къураргъа киришгенди. Хубийланы Ху-
синни къызы Залиханны алгъанды да юйдегили болуб
джарашханды. Алай а тынчлыкълы джашаргъа бую-
рулмагъанды. Абуклары ызындан тюшгендиле да за-
коннга тартхандыла.

Баракъ, кече отоугъа келсе, кюндюз тышында айла-
на, кёз туурадан джанлай, къамасын, тапанчасын джа-
нындан тюшюрмегенлей, шкогун джерлегенлей, талай
заманны кечиннгенди. Элчи джамагъат кёрюб, билиб
тургъанлыкъгъа, аны тутуб, патчахны къуллукъчула-
рына берирге киши унамагъанды. Джамагъатда бир
адам да аллай къара иш этерге излемегенди. Къуллукъ-
чула сауутланыб джюрюген батыр джашны байлаб
алыргъа уа кеслерине базмагъандыла.

Ол кёзюудэ, не эсе да бир уллу хата этиб, аны ючюн
каторгагъа сюдлениб, Баталпашикскеде тутулуб тур-
гъан эки дагъыстанлы болгъанды. Отделден пристав,
аланы да биргесине алыб, Ташкёпюрден Къарамырза-
ланы Батокъа деб биреуленни кесине нёгер этиб, Ба-
ракъны тутаргъа Учкуланнга келгенди. Баракъны
правленнге чакъырыб, мухур джибергендиле. (Ол за-
манлада, къагъытха правленни мухурун уруб, повест-
ка орнуна аны элтиб къойгъандыла).

Тюзлюгюне базгъаи Баракъ, джюреги хош болмаса
да, къоркъду деб айтдырмаз ючюн, правленнге стар-
шинагъа баргъанды. Ётюб тебрегенинде, правленни
аллында ууакъ-тюек сата айланнган адамлагъа ушаш
экеуленни эслегенди. Саубитген торсукъ адамла. Къа-
рамырза улу Батокъа да ала бла булджуна тургъанын
кёргенди. Баракъ, алагъа асыры эс бёлмей, къатлары
бла озуб башлагъанлай, сюелген экеулен эрлай сер-
меб тутхандыла: бири онг къолуна къадалгъанды,
экинчиси да белинден буугъанды. Баракъ, олсагъатлай,
къолун тартыб ычхындырыб, сермегени бла, бирин ке-
синден быргъаб, джерге къаблагъанды. Экинчиси
къайгъылы болуб, анга бурулгъанлай, Къарамырза
улу Батокъа, Баракъны кёзлерине къум къуюб, джун-
чутуб, къармаб къойгъанды.

Баракъны къолларына бугъоу кийдиргендиле.

Баракъны байлаб, зыгъырлы къырдышха сойлан-
дыргъандыла. Тюзлюк табалмай кюрешген джигитни,
хыйлалыкъ бла келтириб, кёзлерин уууч къум бла
къармаб, къарыусуз этиб, душманланы къолуна бер-
ген Къарамырзаланы къарабет Батокъа болгъанды.
Аны ючюн анга алтын медаль берилгенди.
Сибирге каторгагъа ашырлыкъбыз деб, Баракъны
элинден къоратхандыла. Приставны резиденциясына
элтген хапарлары чыкъгъанды. Андан ары не болгъан
эседа киши тынгылы зат табалмагъанды. «Сабий Ба-
ракъ, джаш Баракъ, джарыкъ дуниядан тас Баракъ»
андан ары не тюрлю да хапары эшитилмей, джукъла-
ныб къалгъанды.

Юйдегисинде тынгылы джашау сынамагъан, къыз
тюрсюнюн атмагъан джаш Залихан, атасын таныма-
гъанлай къалгъан къагъанак сабийи Юнюс, Барак-
ны ызындан джылай кёз джауларын тауусхан атасы
бла анасы, замансыз джойугъалгъан, зорлукъ джутхан
джигит уланны ызындан тарала къалгъандыла.