Баракъ
Ахмад Салпагаров 2001 декабрь
Баракъ Дебошну джашыды. Орус патчахны иктидары (власты)
бегиген заманлада джашагъанды. Мени
тергейюм Баракъны тарихи 1855-65
джыллагъа тюшеди.Джыры Сибирге къатаргъа (каторга) ашырылгъанында джыр этилгенди. Баракъны джыры совет иктидарны (властны) заманында басмаланганы бла революцион темагъа (конугъа) келишдириб тюрлендирилгенди.
Тюбюнде коммунист заманлада тюрленген версиясын беребиз, "Къарачай халкъ джырла" Москва 1969дж китабдан алыб.
Кертиси-тюзю башхаракъды.
Баракъ джаш болсада тири, джигит улан, атладан иги хапарлы, атла устасы болгъанды.
Бирлери айтыубла, Баракъ бир кюнде Абуклары джылкъыда, къабарты бийледе, бир онглу сары байталны кёргенди. Абуклары кеслери ол байталны къалгъан атларындан башхалата, айыра билмегендиле. Ол байталдан иги урлукъ чыгъарыкъды деб ойлашханды. Сонгра Баракъ алагъа джылкъычы болуб джарашады. Ол сары байталгъа ийе болалсам деб.
Экинчилери айтыубла (мен а экинчилери тюз болурму дейме), Баракъ чёрчек улан болуб,атасыбла дауур этгенибла, атасына кёлкъалды болуб, ата юйюнден кетиб къалады. Аныбла келиб Абуклагъа джылкъычы болады. Абуклагъа да къабарты бий демек тюппе тюз хапар болмаз кёрюнеди. Мени тинтиулерим бла Абуклары къабартылыла бла абазалыланы арасында тургъан абадзех къаумдан болургъа керекдиле.
Ески заманлада 19 ёмюрде, малчылыкъда ишге джарашханны шарты келишими былай болгъанды: (къой, тууар, джылкъы) къошну джери бла бирге беш джылгъа алгъандыла. Беш джылны ичинде мал санын сакълаб, мал санын бузмай - къошулгъан малны санын а ортада экиге юлешигендиле, малны иеси бла малны алгъан. Бюгюн тил бла айтсакъ бунга аренда дерикбиз.
( Мен Баракъны юсюнден хапар сордум Сылпагаъарланы Баширге " Баракъгъа ачлыкъмы джетген эди , нек баргъан эди Абуклагъа джалгъа? "деб. " Баракъ атланы бек сюйгенди, Абукланы джылкъыларында сары байтал сайлаб , аны бир алалсам деб баргъанды. Кесини анга къошар аламат аджири болгъанды." Дагъыда сордум: " Ишлеб башларны аллында Баракъ бла Абукланы арада сёз болгъанмыды, сары байталны алыргъа-берирге деб?" Баширни джууабы анга : "Байтал юсюнден сёз болмагъанды. Абуклары Баракъны таныб болгъандыла, кесин да бек сюйгендиле, сыйында кёргендиле. Абуклары сансыз этиб тургъан сары байталны алырына, Баракъ ишек болмагъанды.")
============================================================================
Беш джылдан хыйсаб этмек заман джетгенди. Баракъ башха малланы ичинде сары байталны алыргъа разы болгъанын билдиргенди. О кюн Абуклары хакъына джылкъыны джартысын чыгъарыб, байталгъа не хо, не огъай демей тынгылагъандыла,. Сора, Абуклары, биз билмегенни билиб, ташаны билиб сайлагъанды Баракъ о байталны, байталны бермейбиз деген ойумгъа/фикирге келиб, кечебла сары байталны джылкъыдан къурутхандыла. Баракъ джангыдан, джылкъыны кесигизге къойугъуз - менге сары байталны беригиз деб тохтагъанды. Орталары уллу къаугъагъа, тюйюшге бурулгъанды. Абуклары сары байталны джашыргъанлары, бермегенлери Баракъга кечилмез джаралай тийгенди.
Андан сонгра дертли болуб Баракъ Абукланы рысхыларына, малларына уллу заран салыб иги сай этгенди. Кёб кере, марай туруб, таб тюшгенлей малларын сюрюб кетиб тургъанды. Эм ахырында Абуклары уллу багъалатыб тургъан, чылкъыларында эм маджал эки аджирни къуууб кетиб, сойгъанды. Аджирлени сойгъандан сонгра, башларын къазыкълагъа чанчханды Абукланы юйлерини туурасында.
Абуклары Баракъны ызындан орус казакланы уулаб, кёб заман излетгендиле. Ийнаналмайма, былай эшитгенимда болгъанды - "биркюн кеси Баракъ казаклагъа тюбеб къалыб, сырпыны бла талайны башын кесгенди" да дейдиле. Къазакъла Баракъны не тутаргъа, не ёлтюрюрге деб бара болгъандыла.
Ахырында талай заман озгъандан сонгра, Абуклары эки къумукълугъа уллу ачха бериб, Баракъны хыйла бла тутдургъандыла.
Къумукълула Баракъны юйге тюшерин мараб туруб, кеслерин садакъачылача этиб, садакъа джыйа Баракъны юйюне келгендиле. Баракъ хыйла болгъанын ангыламай алларына чыкъгъаны бла, сатлыкъ къумукълула Баракъны кёзлерине къум быргъагъандыла. Сонгра Баракъ кёзлери кёрмей джунчугъаны бла, эки къумукълуда биргелей юсюне атылыб Баракъны къолун аягъын къайишле бла байлагъандыла.
Алай бла Баракъ 25 джылгъа къатаргъа (каторга) кетгенди. Ызына къайтмагъанды. Бир улусу къалгъанды, андан да бир джаш, джашдан да бир джаш туууб, эртде огъуна Сылпагъарланы Баракъны юзюгю юзюлюб тохтагъанды.
Баракъ
"Къарачай халкъ джырла" 1969 дж. Москва'да басмаланган китабдан.
Ой, сабий Баракъ, джаш Баракъ,
Сылпагъарлада баш Баракъ,
Дуниядан болуб кетди тас Баракъ.
- Джашлыгъымда сохталыкъда джюрюдюм,
Онбеш джылым толу джетген заманда
Абуклагъа джылкъы джалгъа киргенем.
Киргенликге адам кибик кёрмелле,
Къыйынымы ала манга бермелле.
Кеб заманны тарыгъыб, таралыб джюрюдюм,
Бир тынчлыкълы орунда джатмайын,
Мыдахлыкъ басыб тохдадым,
Бир да закон, сюд табмайын.
Башладым Абуклары бла кюрешиб,
Мен а андан тоба этиб кетгенем,
Джылкъыны ашаргъа эки этиб юлешиб.
Тору аджирни Мурдух башында сойгъанем,
Къара зджирни Тау артында джойгъанем,
Башымы уа джазыкълыкъгъа къойгъанем.
Джай болса джалпакълада джюрюйем,
Къыш болса, отоуума келеем.
Кече отоуумда джатыб тураем;
Келиб эшикден а бир адам къычырды.
- Кимсе? - деб соргъанымда,
- Менме, Ходжаланы Умарма - деди,
Капитан чакъырады, кел Баракъ - деди.
- Мени капитаннга барыр ишим джокъ,
Аз малыма мени къарар кишим джокь,
Капитандан къоркъуб а къалай къалайым,
Тапанчагъа эки окъну салайым,
Эртден бла эртде туруб барайым.
Ол а эртден бла эртде тургъанды,
Сора салыб оноучугъа баргъаыды.
- Харакет сата келген эки къумукълу
Къандагъай саныма бугъоу болгъанды.
Къарамырза улу къара чууутлу,
Къызгъан джюрегими сууутду,
Къандагъай санларымы къурутду,
Табхан анамы итден аман улутду.
Къагъытымы джазгъандыла Сибирге,
Джангыз сабийиме алты джыл болгъунчу.
Сауутларымы джоюб къоймагъыз,
Элтиб салыгъыз Дебошлада къара кюбюрге
Акъ-Къалада сары илячин джырлайды,
Хусюн къызы ариу Залихат джылайды.
Бир аман от тюшюб кюйге эди
Илячин джырлагъан Акъ-Къала.