Ахмад Сылпагъарулу март 2003дж
Джаныбек (Габий)
Бир къартла айтыугъа кёре, Къарачайгъа джортоуул этерге абаза бийле да кюрешгендиле. Лоуланы абаза бийи, Джаныбекни къошундан джасакъ алыргъа излегенди. Аны ючюн Джаныбек Лоу улу бийни ёлтюргенди. Башха айтыугъа кёре, (мен а бунга бек ийнанама) Лоулары ёз джерлерине кирген малны ийесине къайтармагъандыла. Лоуланы джерлерине кирген мал, ийесине къайтмагъанды- саны бир болсада, джюз-минг болсада, къой-тууар-ат болсада. Абаза бийле ызына бермегендиле, "бизни джерибизге кирди-аныбла бизники болду", деб тургъандыла. Алай бола, Лоулары талай къарачайлыны ачытхадыла, малларын ызына бермей.
Бир кюнде Джаныбекни маллары Лоуланы джерлерине отларгъа джайылгъандыла. Къалай киргенлери, ненча мал киргени белгисизди. Алай а, иги кесек мал болгъан болур дерге боллукъду- арты ёлюм къазаутха джетгени ючюн. Джаныбек тилегенди "малларымы къайтарыгъыз, ала салгъан заранны толтурайым" деб. Лоулары бийле уллу кёллюлюк этиб, чырт унамагъандыла буну малын ызына берирге. Джаныбекни онгсузгъа санагъан болурла, ары дери да талай къарачай малны сау-эсен ашаб къалгъанларына да базынган болурла. Не этсин, Джаныбек дертли болгъанды, малын, ырысхын бошуна биреуге ашатыб къалай къойар?
Бир кюн, ол атха миниб, юсюне джамчы атыб, джамчы тюбюнде мылтыкъ джашыра келгенди Лоуланы арбазгъа. Абаза бийни чакъырыб, эшикге чыгъаргъанды дейдиле, бир айтадыла, терезеде башы кёрюнгенлей ургъанды дейдиле. Къалай-алай болгъан эседа, алайда абаза бийни "ма биреу рысхадан тоймай эсенг- бундан той" дегенча, шкок окъдан Лоу бийни тёнгегин толтуруб кетгенди. Бу тарыхны артын къалай бошалгъанын харким бирер тюрлю айтадыла. Къан тёлеуге, (бий ючюн къан тёлеу а кёб болгъанды), къалгъан малын бериб Джаныбек, Уллу Къарачайгъа бир текеси бла къайтхады дегенле да бардыла. Алай бла Джаныбек къуру кесини дертин тюйюл, башха таулуланы дертин алгъанды.
Бу тарых Къарачайгъа белгили болгъанында, Джаныбекни юсюнден "гангиль этди бийни" дегендиле. "Гангил" сёз - "къурутхан, тюб этген" деген магъананы тутады. "Гангылбий", "Гангбий" артда Габий атха бурулгъанды. Алай тюрленюуде ишек джокъду. Сёз ючюн, "Танг бла" деген бурунгу сёзню,бюгюн "тамбла" деб сёлешебиз. Артда Джаныбекни туудукъларына Габийлери деб, Сылпагъарлада джангы атауул къуралгъанды. Мени тергеуюм бла бу ишле 190-210 джылны алгъа болгъан болурла.
ДОММАЙЧЫ
Доммайчы бек уста уучу болгъанды. Шкокдан атыб, доммайла урургъа уста болгъаны ючюн, тюз атыда унутулуб атына "Доммайчы" дегендиле . Илишанга салыб бир атхан шкок огъуну ызы бла экинчи огъун анга тийдиргенди. Минги тау этекледе уў усталыкъда бунга тенг эркиши болмагъанды . Айтыугъа кёре, Кавказда ахыр доммайны Доммайчы ургъанды дейдиле. Теберди ёзен эки бёлюнюб, Мийик Кавказны тизгин тауларына тиреледи. Теберди ёзенни башында эки бёлген Домбай-Ёльген бийик тауду- 4046 метр тенгиз джагъасындан ёреди. Ол тауну бир къабыргъасындан - Доммай Ёлген атлы суу саркъады. Айтыугъа кёре, бу тауну тюбюнде эсе да , суу джагъасында эсе да арт доммайны Кавказда Доммайчы бу джерледе ургъанды. Ол себебден, аталгъандыла таугъа да, суугъа да "Домбай-Ёлген" деб.
Мени санауум бла , Доммайчы 19 ёмюрню ал сюреминде джашаргъа керек болады. Доммайчы эки кере уруш бардырыб, къабарты бийлени хорлагъанды.
Бир кере Хадагъужук Джамботбийни, экинчиде Абуклары бийни хорлагъанды. Урушда Абуклары бийни 9 адамларын къыргъанды бир кереге кеси джангызлай. Ол къазауат Терезе ёзенде, бусагъатда Людмила деген тауну къатында этгенди. Къартла айтыудан, керти аты ол тауну "Доммайчы Дуппур". Бусагъатда автотрасса барады алайда, эм тар джеринде, Доммайчы джангызлай тогъузойланны къырыб саулай кетгенди алайдан. Андан сора кёб заманнга къабарты бийле иги сууугъандыла, Къарачайгъа барыр умутларын унутхандыла. Тюркде къарачайлыла, Доммайчыны юзюгю, Сылпагъар тукъумларында, Добар атауулларында унутуб -"биз Доммайчыларыбыз" деучендиле.
ДЕБОШ
Дебош Доммайчыны гитче къарнашы болгъанды. Ол орус патчахны Кавказда иктидары (власты ) джангы орнала башланган заманда джашагъанды. Дебошну джетген, тири заманы 1825-1835 джыллада болургъа керекди. Орус патчахны генераллары, Кавказда патчахны иктидарын бегитир иги ючюн , тахса джыйыб, политиканы анга кёре бардыргъандыла. Аны ючюн таулагъа , къазакъладан тахса группала къураб, информация джыйа, тахсагъа ашыргъандыла. Алай бир группаны Дебош, кеси джангызлай, узун бычакъ бла къыргъанды. Ол иш талай заманга алан халкъны эркинлигин сакълауда себеб болгъанды.
Кюнлени биринде Дебош Бийчесынны Тешик-Таш джеринде ууда болгъанды. (Бир къартла айтыугъа кёре- къач заманда, Бийчесындагъы Сылпагъар къошдан Тешик Ташны юсюбла Уллу Къарачайгъа Дебош джау-бышлакъ тюшюрюб келгенди.). "Тешикташ" деген Ючкёкен ёзенни огъарысына , Бийчесынга кирген бир джерини атыды. Башхача Тешикташ къол'да дегендиле, ол къолда Тешикташ суучукъда барды.
Къабарты Атаджокъланы (Атажукин) бийни бир джашы талай адамы бла Къарачай таба адам урларгъа келген болгъандыла. Джашына къарт Атаджок улу юретиб ийгенди дейле :
" Джангыз айланган адамгъа чабмагъыз - алай адам кесине базыб айланады.
Андан эсе былай эл къыйырладан, кошладан адам урлагъыз деб ".
Дебош къабартылыланы тизилишиб, келгенлерин кёрюб, "Тейри была игиге келмейдиле" деген сагъыш этиб, шкокдан атарча кесине таб орун сайлагъанды. Сонгра былагъа къычырыб билдиргенди : "сизда муслиман мен да муслиман, джууукъ келмегиз, шкокдан атыб урлукъма, мени къоймасагъыз! "
Алай а уллу кёллю къабартылыла буну джангыз болгъанын кёрюб, кеслерине базыб,
"джесир мал алабыз- тутабыз" деген ойум алыб кеслерин тыймагъандыла, тохтамай келгендиле.
Дебош да илишанга салыб быланы агъызыб башлагъанды. Болум къан сермешиуге кетгенинде, къабартылыла да "джесир мал" излегенлерин унутуб, Дебошну ёлтюрюрге излегендиле. Къабартылыла бунга шкокдан атыб кюрешгендиле, алай Дебош аладан уста, тири болуб быланы талайын къыргъанды. Къартланы бирлери айтыугъа кёре, Дебош къуру алайда, бир джолгъа 12 къабартылыны къыргъанды дейдиле.
Джигит Дебошха аталгъан джыр болгъанды. Алай мен джырны аты литературада сагъынылгъан болмаса, текстин табмагъанма алкъын. Билгенле бардыла дейдиле, тюбеб джазыб алалмай турама.
Дебошну туудукълары (Герий-апенди) Тюркге кёчюб кетгендиле. Дебошну Тюркийеде юзюгю, Сылпагъар тукъумларын эм Добар атауулларын унутуб, кеслерин башха тукъумча этиб - "биз Дебошларыбыз" дегенлери барды.
Кайнакла-(источник информации), хапар
айтханла:
Сылпагъарланы Ислам Мухаммадулу 1929дж
туугъанды,
Сылпагъарланы Баширден 1927 дж туугъанды.