"ГАПАЛАУ" Лайпанланы Сейит
(айтылгъан джазыучу эм журналист)
Къартджуртчу Сылпагъарланы Томай ёлгенден со-
ра, ёксюз къалгъан эки джашы Гапалау бла Гыкга
юйню малларын ата-къарнашны Ильясны къошу къа-
тыш Инджургъотада (эндиги «Красногор»
совхозну
Къобаны ары джаны кюнбетлериндеги къызыл къая-
лы джерлеринде бир ёзен) тутуучан эдиле. Деменгили
мал иеси киши Гыккыш улу Ильяс къарнашыны ёк-
сюзлерин аякъландыргъынчы биргесинде тутханды.
Джашла, Ильяс станседен арендге алыб,
кёб джылны
стауат салыб, юйюрсюнюб тургъан огъурлу джерде
мал ызындан, сюрюу къыйырында джюрюб, чыныкъ-
гъан асыулу адамла болгъандыла. Къошну кеслери
джюрютюрча хыйсабха джетгенлеринде, ата къар-
нашдан айырылыб, кеси ызларын тюзетиб башлагъандыла.
Гапалау ол джылны джаз артында къошун джай-
лыкъгъа Мурдух-башына чыгъаргъанды (Гум-башы
ауушдан Бийчесын таба ёргерек барыб, суу
Къобан
бойнуна саркъган ёзенлени бириди). Алайда Макъа-
лы кёлчюкден узакъ болмай, стауат салыб джарашхандыла.
Ол тёбенирек джайлыкълада, алача джалан къош-
ла огъай, «къатын къошла» да (юйдегилери бла чы-
гъыучула) джерлешиучендиле. Таб, Мурдух ичин, тау
къытлыкъла этиб, бичен ишлеб, мал къышлатханла
да болгъандыла. Ол мийик, баш джерледе, боранла
сууура, кюрт баса,
къышны ашырмакълыкъ къыйын-
лыкъды, алай а таулу
киши мал къыйырында зау-
укъ этиб ёмюрюнде да джашамагъанды, джайлыгъыны
орнунда къышын ётдюргени да джазыуум буюр-
гъан бир къудретди деб, кесин къатдыра баргъаиды.
Къыз бла джашха бир «къозуда» сёз тауусуб,
«экинчи къозуда» юйлендириу адет джюрюгенди, де-
меклик, быйыл туугъан къозуланы, маркъаланы кё-
зюуюнде сёз тауусулгъан болса, келир джыл маркъа-
ланы кёзюуюнде къыз чыгъаргъандыла. Хазырла-
ныргъа бир джыл берилген болгъанды.
Къошчуну къайгъысы малыды, Гапалау бла Гык-
га, къош нёгер джылкъычы Къабчыкъланы (атауул
тукъумуду) Адилгерий, къошну барчы-келчи джу-
мушларын, джаш адамла болсала да, заманында джа-
рашдырыб, малланы да джарсытмай, къадалыб, рыс-
хыларын айнытыб, тирилиб башлагъандыла.
Хоншу къошчула, джайлыкъланы малчылары
бирча тири эки джаш адамны, атларын айырыб да
кёб кюрешмей, Гапалаула деб къойгъандыла. Уллу
Гапалау, гитче Гапалау деб айыртхандыла, джайлыкъ-
ла джамагъатыны арасында кёбюсюне джюрюген ат-
лары да алай болгъанды. Джайлыкъланы адети уа
ёмюрледен бери да тамашады — эртденбласында бир
къыйырларында, сёз ючюн, Гумбашы айрыда бир таб
чам сёз айтылса не да бир джангы хапар эшитилсе,
ингирге огъары къыйырына, сёз ючюн, Минги-Тау
этекледеги къошчулагъа дери джетиб къалыучанды.
Малчыладан абадан адам болмагъан къошха
«джаш къош» деучендиле. Гапалау кеси деменнгили
адам болгъанлыкъгъа, юч джаш адам джыйылгъан
къошу аллайыракъ къошха ушагъанды. Гапалауланы
джаш къошуна хаулерек башха джаш адамла да джо-
лугъуучу болгъандыла. Къаугъа чыкъгъан кёзюуде
къошха Къандауурладан Шаухал бла Шакай деб, эки
учхара адам келиб тюшгендиле. (Атауул тукъумлары
бла атларын джазыб къояма).
Экиси да асыры таб адамла болмагъандыла. Ар-
тыкъсыз да Шаухал тутхучсузгъа саналгъанды. Кеси
да кеслери тукъумдан Бурху деб бир къызны сюйреб,
анга учхара ийнарла этиб айланнган, кесине таб тюш-
се, аманлыкъ этерге асыры тартынмагъан, ётюрюкден
артылмаучу, айыб-уят хазна тыймагъан адам болгъан-
ды. (Бурху деген
тишириу бир джылдан къозлаудан
244
ёлгенди. Тийре къабырлада асыратмайбыз, къызны,
джашны аманнга юретген тиширыугъа адетдеча
сый
бериб асырасакъ, джаш тёлюге табсыз юлгю боллукъ-
ду деб, Сылпагъарлары дауур-сюйюрге джетиб, ана
джууукълары ёлюкню къората башлагъанларында,
тийреде эсли адамла сагъайыб къайтартхандыла).
Хурметли кенг джайлыкълада хата эте, мал мыс-
хыта,
учхара кёрген затларына къол джетдире
джюрюген Шаухал бла Шакай, Гапалауну стауатына
къоннганлыкъгъа, осал къылыкъларын тохтатмагъан-
дыла, «ол берди, бу берди, бирсиден-биринден сатыб
алдыкъ» деб, маркъа къозу-къой келтириб, къаба тур-
гъандыла.
Гапалаула, джукъ сезиб, къабхан малла джетек-
лебми келдиле экен деб, сескекленнгенча хапарла ай-
тадыла. Алай а къошха тюшген къонакъны чиркит-
ген адет джокъду, ол себебден къош тамада да гитче-
сине «сакъ бол, была айыб алдырмасынла» дегенден
ары, араны ачыкъларча къаты сёз айталмагъанды.
Бир кюн Гапалау, къойлары бла маркъа къозула-
дан бир бёлекни сюрюб, Нарсанада байрым кюнледе
джыйылыучу базаргъа тюшюб кетгенди. (Маркъа къо-
зуланы ары аналары къатыш сюрюб элтиб, анда са-
тыб, ана къойланы ызларына сюрюб къайтарыб тур-
гъандыла). Къошда (къош дегенде да башы джабыкъ
къошлары болмагъанды, къош кереклерини юсюне
кийиз джабыб, кеслери уа джамчы тюбюне къысы-
лыб кечиннгендиле) гитче Гапалау, Адилгерий, Шау-
хал, Шакай къалгъандыла.
Гапалауну къой сюрюую Ижаланы къой сюрюуге
къошулгъанды. (Хапарчыланы бир-бирлери Шаухал
иш этиб къошханды да дейдиле). Сюрюулени айыр-
гъан заманда гъырмыр болгъандыла.
Тынч огъурлу адам Ижаланы Умар, ингирала сю-
рюуню стауатха тыйыб санагъанында, оналты къозу-
лу къой джетмегенди. Стауатда акъ ат болгъанды,
Умар анга миниб, Гапалауну къошуна малларын из-
лей баргъанды.
— Айыргъан кёзюуде талай малыбыз сизни сю-
рюу бла кетиб къалгъанды. Алагъа келгенме,— дегенди.
— Бизде башха мал джокъду,— дегенди гитче Га-
палау. Билиб, билмей айтхан эсе да белгили тюлдю.
— Алай деген къалайды? Сизни сюрюуден баш-
хагъа къошулмагъанды сюрюуюбюз. Малла сизни сю-
рюуде болургъа керекдиле,— дегенди Умар.
— Бизде башха мал джокъду, алан, айтханымы
эшитмеймисе?— дегенди Гапалау.
— Сизден сора ишекли болур джерибиз джокъду.
Малланы къайры эсе да къоратдыгъыз, бир ишексиз.
Кёб олтургъан къонакъларынгы халисин да кёбле би-
ледиле. Хапарларын эшитиб турабыз,— дегенди Умар.
— Малланы къайтарыгъыз. Не
этдигиз эсегиз да сиз
этдигиз,— деб илиннгенди.
— Не затла зымпылдайса, алан? Кертда, ауузум
барды деб, ауузунга келгенни быргъаб барма. Тейри,
ауузунгу къулакъ артларынга дери джыртылгъанын
кёрюб къалырса,— деб хыны этиб, сёзге къошулгъан-
дыла къонакъла да. Алай бла арада дауур чыкъгъан-
ды. Чёрчек джашла Шаухал бла Шакай сен бизге то-
ноучула-гудучула ат атаб деб, сёз ангыларгъа, ойла-
шыргъа излемей, Умарны алайда огъуна тюйюб, эр-
нин-бурнун къан джугъу этиб ашыргъандыла.
Умар, къаны бла акъ атны къабыргъасын къы-
зартыб, къошха къайтханды. Ижаланы къошчула аны
алай кёргенлеринде, сабырлыкъ салайыкъ деялма-
гъандыла, «тюйюуню къазыкъ ойнатыб кёргюзтейик»
деб, къазыкъ, таякъ тюйюшге къобуб, къуралыб къал-
гъандыла.
Талай кюнню тынчлыгъы болмай, джукъусу къа-
лыб, джунчуб, тышында айланнган уллу Гапалау да,
ол кюн ингирде Нарсана базарындан, кечирек этиб,
арыб къайтханды. Нёгерлери кюндюз бола айлан-
нганларындан джукъ айтмагъандыла. Гапалау, ат
джерин башына, джастыкъ орнуна, джауурлугъун да
тюбюне тёшек орнуна атыб, джамчыгъа чулгъаныб,
джукъугъа синнгенди.
Гёзетчи Адилгерий, джылкъыны эртденликге туз-
бурунлагъа къайтарыб, стауатха айланнганы бла,
Ижаланы къошладан тогъузаулан, бирер къазыкъ
алыб, Гапалаула стауатына силкиниб келгенлерин эс-
леб, аладан алгъа джетиб, хапар берирге чабханды.
Барса, гитче Гапалау ийнек сауаргъа къозгъала, тю-
нене Умарны тюйюб, хата этгенлерине сагъайыб тур-
гъаы Шаухал бла Шакай, къобуб, сескекли болуб,
къайры эсе да къурала айлана, уллу Гапалау да джа-
мчы тюбюнде созулуб джукълай. Адилгерий, аны
тюртюб уятханды да:
— Алан, Ижалары бирер къазыкъ алыб, чабыб
келелле. Оллахий, игиликге келмейле, къоб ёрге,—дегенди.
— Тоба-асто, келме-къой. Къазыкъ алыб чабарча,
не хатабыз
джетгенди?—деб, джукъусундан иги да ая-
зымагъанлай джууаб этгенди. Олсагъатлай, къош та-
мада Ижаланы Мусса, къарнашдан туугъанла, къар-
нашлары — тогъуз адам, бирер къазыкъ, таякъ алыб
джетгендиле. Ийнек тюбюне олтургъан Гапалаугъа
иги джетдиргендиле, андан берлакъ атлаб, джамчы
тюбюнден кёлтюрюле келген тамада Гапалаугъа дже-
тиб, сермегендиле. Ижаланы Мусса Гапалауну къу-
лакъ башына къазыкъны салыб джибергенди. Гапа-
лау эс ташлаб, ызына джыгъылгъанды. Джангы джю-
люннген башыны мангылай артына чирчик
къан там-
чыла чыкъгъандыла. Ижалары, Гапалауну тирилал-
магъанын эслегенлей, чот тереннге кетгенин сезиб, эр-
лай алайдан къорагъандыла. Шакай бла Шаухал,
аланы келе тургъанларын кёргенлей огъуна, джанлаб,
бугъуб къалгъандыла. Къаугъа кёзню джумуб ачхан
чакълы кесек заманнга тауусулгъанды.
Джайлыкъда къошлагъа къуугъун этилгенди.
Къошчула, атлы-джаяу болуб, чабыб джетгендиле да,
Гапалаулагъа болушлукъ этерге кюрешгендиле. Алай
а тамада Гапалау, эс ташлагъанындан бираз аязы-
гъанча кёрюннгенликге, тирилалмагъанды, тунчу-
гъуб, абзыраб, адам таныялмай, къатындагъы къарнашына:
— Гыкга къайдады?—деб, тили бёлдюргю эте со-
рургъа кюрешгенден ары узакъ сёлешалмай, ачылал-
май къалгъанды. Джашны халын таб кёрмей, элге
къоратхандыла. Гапалау, Къарт-джуртха, юйлерине
джетиб, анда ауушханды.
Аны ахлусу-тенги да кеслерин тыялмагъандыла,
ачыуланнганлары бла джыйыла келиб, Ижаланы
къошха от салыб, къышха джыйгъан къатыкъларын
чачыб, тёгюб, табсыз затла этгендиле. Дерт къайтар-
гъанлыкълары болгъанды.
Иш сюдге тюшгенди. «Аллында тюйюлген сенсе,
ачыуланыб джетгеним бла мен ургъанем» де да, айыб-
ны бойнунга ал, сеннге асыры къаты боллукъ тюлдю-
ле. Муссагъа уа «биреу ючюн, барыб, биреуню ёлтю-
рюрге не ишинг бар эди?» — деб, ауур азаб саллыкъ-
дыла»—деб къадалгъандыла да, «малларымы къай-
тарыгъыз» деб къысхандан ары не алда, не артда ха-
тасы-хыянаты болмагъан тынч адам Умар,
ургъанем
деб, айыбны кесине алгъанды. Аны ючюн юч джыл
тюрме азаб чегиб къайтханды. (Бёлек джылны мын-
дан алгъа джазгъан бир статьямда тутулуб къайтхан
Ижаланы Мусса болгъанды деб, джангылыч джаз-
гъанма).
Насыбын сакълаб, анга къурала
айланган бир
джигит уланны, биреулени осаллыкъларындан чыкъ-
гъан чурум келтирген илинмек аджалдан алай ёлюб
кетгени джамагъатха ауур тийгенди, кёблени джюрек-
лерин
къыйнагъанды. Ол заманлада белгили джырчы
Боташланы Хаджибек (Хаджибек бла Алибек болгъа-
нын къатышдырыб, айыралмай айтадыла) замансыз
ёлген Гапалаугъа джыр этгенди. Боташ улу, правлен-
де къагъытчы къуллукъда ишлеген киши, къагъытха-
къаламгъа уста, фахмулу адам
болгъанды.
Бу ёмюрню биринчи джылларында этилген джа-
нгы джыр ол кёзюуледе джамагъатда эм
кёб джыр-
ланган, халкъ айырыб сюйген джырладан бирине
бурулгъанды. Адамла джыйылгъан джерледе «Гапа-
лауну джырын джырлачыгъыз» деб кёбле тилегенди-
ле.
Ол джыр бусагъатда къарачай китаблада «Гапа-
лау» деб, басмаланыб чыгъыучу джыр тюлдю. Керти-
ди, талай тизгини экисинде да бир-бирлерине кели-
шедиле, ансы къалгъанлары башхадыла: кимле эселе
да эски джырны тамыры бла тюрлендириб, заманнга
келишдириргеми кюрешгендиле, огъесе башха джыр
болуб,
андан талай тизгин тюшюбмю къалгъанды, тюзю
былайды деб айтыргъа къыйынды.
Джыр джамагъат сюйген, ариу макъамлы алай
иги джыр болуб чыкъгъанында, Гапалауну ахлулары
Боташ улугъа эки ийнек бергендиле. Ижа улу Мусса
да, джырдан кесин къоратыр ючюн, бир джерли ат
бергенди, дейдиле. («Джырчыгъа мал бергенча» деб
сёз барды) Алай а джырны этген киши хо болгъан-
лыкъгъа, джамагъат джырны тюзлюгюн къыйышды-
рыргъа излемегенди. Мусса-къаууму, башха сылтау-
лары да болмагъанлай саулай халкъны ауузунда джю-
рюген, «Сени ёлтюрген Ижаланы Муссады» деген сёз-
лени
ауурлугъундан къутулалмай, малларын-рысхы-
ларын сатыб, Тюркге кёчюб кетгендиле.
Керти искусствону кючю алайды.
Ол джыллада Къарачайгъа келе айланнган ма-
джар алим В. Прёле, джамагъатда джангы туууб, къы-
зыу
джюрюген джырны да, бирси фольклор матери-
алланы талайыны биргесине джазыб алыб, 1909 джыл-
да Будапешт шахарда басмалагъанды.
Гапалау бла некяхлы къыз Чотчаланы Тана арта-
ракъда Схауатда Хасанладан биреуге эрге кетгенди.