ТАТАРКЪАН
Ахмад Салпагаров 2004г
Татаркъан къарачаймалкъар тарихде эм уллу джигитлик этген уланланы бириди. Кызылбекле (абаза/абхаз къаум) Дуут элинде эркишиле чалкъыгъа, биченге, къошлагъа кетерин мараб, элде эркиши къалмагъанында джортоуул этгендиле. Алабла къазауат этерге элде эркиши болмай - саулай Дууут эли тишириуле, сабийле,къартла джесирге сюрюлюб кетгенди. Ол болумну эшитген Татаркъан, кесича джигит джашладан аскер къураб, къызылбеклени ызларындан сюргенди. Айтыугъа кёре, Татаркъанны аскери, ашыгъыш джыйылгъаныбла, къуру 6-7 адамдан къуралыб, къызылбекледен иги аз болгъандыла. Схауат сыртында къызылбек аскерни джетиб, кечебла къызылбекле джукълаб тургъанлай, алагъа чабханды. Джукълаб тургъанланы кёбюсюн бойунларындан къазыкълабла басыб, буууб ёлтюргенди дейдиле бирлери. Джырлада уа шкокладан атыб ургъанча ангылашынады. Тюзюн киши айталлыкъ тюлдю. Алай а, нени да айамай - бойнун буугъанда, бычакъбла ургъанда, шкокдан атыб ёлтюргенда болгъан болур. Къысхасы бла айтханга, Татаркъан кесини джигитлиги эм тулпарлыгъы бла саулай элни адамын учузлукъдан, джесирден къутхаргъанды.
Татаркъанны тукъумун харким бирер тюрлю айтадыла. Кёбюсю Багъатырладан болгъанды дейдиле . Былайда берилген версияланы биринде
"Батда улу" дейди (къарачай версия), биринде
"Багъатыр улу" деб турады (малкъар, Отар улу версия),"Къарачай-Малкъар фолклор" Нальчик 1996 версияда "Ботта улу"дейди. Анасы уа Сылпагъарладан болгъанды. (Сылпагъарланы Темирджанны эгечинден туугъанды). Татаркъан Сылпагъарлары атауул-атауул бёлюнгюнчю джашагъанды. Мени санаумбла 230-230 джылны алгъа, 18 ёмюрню арт чакъларында джашау этгенди. Къарачаймалкъар халкъны эркинлиги ючюн, Татаркъан тюзлюк къазауат бардырыб, алан миллетни джюрегинде "ТАТАКЪАН" атха ёлюмсюз эсгертме салгъанды.
ТАТАРКЪАН
"Къарачай халкъ джырла" Москва 1969дж эм китабдан (версия 1)
Джауумла джауалла тау джалпакълагъа, кёллеге,
Къуугъун келгенди Къарачайда эллеге.
Ныхытны башында сюеледиле юч къурукъ,
Дуут аягъындан чыкъды ачы къуугъун, къычырыкъ,
Бир къауум джетди Къарачайгъа ычхыныб,
Анда болур Батда улу батыр Татаркъан,
Джетишген кюн алады ол керти къан.
Экинчиси Мука улу омакъ Байчагьар,
Къылычындан къызыл-ала къан агъар.
Татаркъан бизден артыкъ не этеди?
Джау кёрсек а аллыбызгьа салабыз,
Джаугъа джетсек, къаныбызны алабыз.
Татаркъанны кюндюз излелле да табмалла,
Эр джигитле джукъламалла, джатмалла.
Иммолат да ёрге-энишге чабады.
Кеси миннген тору аджирни арытды,
Бийлигин сахдиян чарыкъла бла танытды.
Татаркъан а джолоучулукъ алгъанды, Ох эте, кеч эте экинчи кюн келгенди.
Къарагъанды да элде киши кёрмегенди.
- Анам, джаным, бизни элибиз къайры кетгенди?
- Ишни заманыды, элибиз ишге кетгенди.
- Анам, тюнене къойчу къошда къалгъанем,
Джангур джаууб онгсуз, къолайсыз болгъанем.
Эртден бла сюрюу къобхунчу
Ашыгъыб мен эртде туруб кетгенме,
Бек ач болуб, уллу инджилиб джетгенме.
Бир хазырынг-бузурунг джокъмуду?
- Алгъын ийген къойларынгдан этген эдим къурманлыкъ,
Андан сеннге толу юлюш къойгъанем.
Юч ёзенден юч эгечинг джетдиле,
Ала джылаб сеннге алгьыш этдиле,
Юч сюегин ючюсю ашаб кетдиле.
Сеннге къалгъан джаурун бла баш джарты,
Сени аузунга тийсин деб къойгъанем.
Ашай тур, ол тюлдю ашарыкъны арты.
Ол джаурунну этин сыдырды да юч къабды,
Элни къуугъуннга кетгенин джауорундан таныды.
- Анам, мени иш заманды деб, джубатма,
Къуугъуннга кетген аскерни да узайтма,
Берген сютюнг бла сенден тилейме.
- Къалмазлыкъса, джашым, аны билеме,
Дууут джалпагъын къызылбек аскер алгъанды,
Элибиз да къуугъун этиб къуралгъанды.
Джалпакъ къыллы къалмай ёзеннге да киргенди,
Къатынны-къызны джалан аякъ этдириб сюргенди.
Эмчек ананг бара эди къызгъан ийнекча ёкюре,
Къызылбекле бара элле джесирлеге джекире.
- Анам, бюгече бир джарлы джашчыкъ кёргенем,
Ол джашчыкъгъа чабырларымы бергенем.
Джокъмуду меннге эрик ашагъан чабырлыкъ?
Къалмагъанды энди рахатлыкъ, сабырлыкъ.
Чабырлыкъны ууа, чаба кетгенди,
Эрлай джолда эки чабыр этгенди,
Аскерни Схауат сыртында джетгенди.
Секириб ол эрлай ёре туруб, Эки этегин бюрек башындан къайырды,
Бёлек уланны сыртны энишге
Сютден тойгъан маркъа къозулай ойнатды,
Джетгени бла къан гыртчыла чайнатды.
Ёте барды да эркек къузгьунча къычырды,
Къыркъылгъан къойгъа джыйын джанлы ычхынды,
Схауатны сууун къызыл къаннга алдырды.
Батда улу батыр Татаркъан,
Арыгъан джашлагъа салды аркъан,
Манс джетмейди батыр Татаркъанны белине,
Ой, бет табдырды Къарачай деген элине.
Батыр Татаркъан алтынлыгьа бетден-бетге базады,
Къызылкёнчек улу омакъ Иммолат Аягъындан черкес атлай асхайды.
Татаркъан алтынлыны бетден-бетге атады,
Къызылкёнчек улу аягъындан черкес атлай джатады.
Схауатда ачы барды да, гара джокъ.
Не къарайбыз да Алботланы Зулияда
Бирден сора джара джокъ.
ТАТАРКЪАН
"Къарачай-Малкъар фолклор" Нальчик 1996 дж китабдан (версия 2)
"Къарачай-малкъар халкъ джырла" Отарланы Омар Нальчик 2001дж. (версия 2)
Джауунла джауалла тау джалпакълагьа, кёллеге,
Ой, алай да кёллеге.
Къуугъунла келдиле да уллу Къарачайда эллеге,
Ай-тай-та, о-рай-да-ра.
Ныхытла башындан бизге узатдыла юч къурукъ,
Джазлыкъдан, Дууутдан чыкъгъан эди ачы къуугъун, къычырыкъ.
Къарачайгьа, дейди, къызылбек аскер киргенди,
Къатын-къызны ол кюн джалан аякъ этип сюргенди.
Ол кюнледе джигит уланланы джокълайла,
Багъатыр улу джигит Татаркъанны тапмайла.
(Излейдиледа Ботта улу батыр Татаркъанны тапмайдыла. "Къарачаймалкъар фолклор" версия)
- Ёхтем джигитибиз Татаркъан къайда къалгъанды?
-Татаркъан оракъчылагьа тишлик мал джыя кетгенди.
Быллай кюнде, дейди, Татаркъанны аллыбызгъа салыучу эдик,
Джаугъа джетсе, дейди, джаудан къаныбызны алыучу эди.
Быллай кюнде, дейле, Гилястанны миннген аты бекчабар,
Татаркъан а болгъан джыйын быллай кюнде бек батыр.
Джигит Татаркъан къайтып элге келгенди,
Къарагъанында, бир да элде адам кёрмегенди.
-Анам, анам, -деди, -бизни элибиз къайры кетгенди?
- Ишни кезиуюдю, балам, ала иш ишлерге кетгендиле.
Алгъын ийген къойларынгдан санга къурманлыкъ сойгъанем
Ол къурманлыкъдан, балам, санга толу юлюшю къойгьаенем.
Юч ёзенден, балам, юч эгечинг келдиле,
Юч сюегин, балам, ала сени юлюшюнгден бёлдюле.
Ала джылап, балам, санга тилекле этдиле,
Санга къалгъанды, балам, джауурун бла баш джарты.
Ол джауурунну бир сындырды, сора юч къапды,
Элни къуугьуннга кетгенин ол джауурундан таныды.
-Анам, Къарачай къайры кетгенди?-деп сорады.
-Къарачай джериндеди, биченнге чыгьар заман болады.
-Анам, Къарачайда сенек, чалгъы къайгьы джокъду,
Къарачай а къайры эсе да къуугьуннга кетгенди.
-Да алай эсе, айтайым: къызылбек аскер Дууутха киргенди
Андан малны, адамны, сени да эмчек анангы къызылбек аскер
сюргенди
-Анам, мен чабырларымы малчылагъа бергенме.
Энди манга чабырлыкъ бер, -дегенди.
Ушкогун бойнуна атып, чабырлыкъны къолуна алып,
Ууа-ууа, чаба-джорта, ол джауну ызындан кетгенди.
Джолда ууа-ууа, эки чабыр этип кийгенди.
Дууут суу бойнуна джыйылып тургъан Къарачайны джетгенди
Барса, къызылбек аскер кёпюрню атып, къутулуп,
Халкъ да бу джанында не этерге билмей, тыйылып.
Татаркъан джетип, белине манс аркъанла салдырды.
Тёппесинде уа ол джау чыракъла джандырды.
Сора айтды: Мени башымда джаннган чыракъ ёчюлсе, аркъандан
тартырсыз.
Ёчюлмесе уа, мен ол джанына ётерме, сизни да бир-бир тартып
ётдюрюрме".
Татаркъан суудан ётген уланларын джокълайды,
Къызылбек аскер а къутулгьанбыз дел, ыран дорбуннга кирип джукълайды.
Аны эмчеканасы уа джукъламай болгъанды.
Татаркъанны джумарукъча сызгъыргъан адети болгъанды.
Бара барып, эмчек анасын ыран дорбунда эследи,
Ол да Татаркъаннга аны кёргенин билдирди.
Анасы, чачын тутуп: "Келме, мени чачым кибик, кёп аскер барды",-деди.
Татаркъан да, сакъалын кёргюзтюп: "Ма мени сакъалымы тюклери чакълы
аскерим мени да барды", - деди.
Схауат сууну бойнунда эркек къузгьун къычырды,
Къыркъылгьан къойгьа гаджай бёрю ычхынды.
Татаркъан бек къаты уруш этгенди,
Къызылбек аскерни кёбюсюн салам кибик къырып кетгенди.
Халкъын, малым, ол анасын да къутхарды.
Татаркъаным батырлыкъгъа сайланды.
Насыбын къайтарды ол Къарачайны элине,
Унутулмаз ат къойгьанды ол кесини туугъан джерине.