al betge

Candar (Sılpağarlanı) cırıbla tarihi.

 Ahmad Salpagarov

Candarnı cırı Qaraçaymalqar Rossiyağa qoşulğunçu bolğan cigitlikni üsünden hapar aytadı. Bu cır bek eski qaraçaymalqar cırlanı biridi. Laba suwnu başında (bügüñü Urup rayon KÇR-nı batı canında), "Baba" atlı cerde qızılbekle bla qan sermeşiwnü üsündendi cır. Kızılbekle abaza halqnı bir qawumu bolğandı. Sılpağarları atawllağa üleşiñinçi caşağandı Candar. Alaybla anı atawulu coqdu. Sılpağarları atawllağa ayırılğanlı 8-9 tölü caşağandı. Bir tölünü orta cıl caşawu 30 cıl. Ol sebebden Candarnı caşağan tarihi orta tergew bla 240/270 cılnı alğa, 18 ömürnü ne orrta, ne art süremi bolurğa kerekdi. Tarihçile cazğanbla abaza/abhaz qawmla Tawartından, Qara teñiz cağadan Küzey (Şimal) Kavkazğa em KÇR-nı cerine tolqun tolqun bolub 15 ömürden başlab 18 ömürnü art süremine deri köçüb kelib turğandıla. Aladan ahır qawm kızılbekle bolğandıla.  

Candarnı qoşuna 15 kızılbek çabıuwl etgendi. Qoş nögeri, " boluşluqga adamla çaqırayım" degen sıltawbla, Candarnı kesin qoyub qaçhandı. Qaçsada Candarğa sawutun qoya ketmegendi. Candar kesi cañızlay, qolunda quru kezlik bıçağı bla qalğandı. "Kezlik" bıçaq deb gitçe şapa bıçaqga, ötmek,gardoş tuwrawçu bıçaqga aythandıla. (kuhonnıy noc). Kızılbekleni ua  barasını degença şkokları bolğandı. Candar eşik bosağada, qarañıda, bir ayağına tobuqlañandı. Eşikden kirgen qızılbekni közü qarañığa üreñinçi, çepkeninden tutub kesine tartıb, kezlik bıçağıbla urub öltürüb barğandı. Qaraçay versiyada "toğuz tamlını", malqar versiyada "cetisin" qapladı deydi.  Tamlıla  (eşikden kirib em tışından şkokladan atıb qarıw etalmağanlarında Candarğa) qoşnu tögeregine biçen cıyıb ot salıb, otbla tütün bla horlağandıla  tulparnı..

Tatarqandan alğaraq tuwğan bolur Candar. Anıbla Candarnı cırı hronologiya bla birinçi bolladı. Nek degeñe, abaza/abhaz qawmla alan curtlağa künbatı canından kelib, birinçi Urup, Laba özenlege kirgendile. Candarnı qoşu ua cırlanı üç variantında da aytılıb turadı-Laba özenni atı, alaylada "Baba" atlı cerde bolğandı. (Başha atı "Gurduh başı"). Ol cerleden qaraçaylılanı qıstab, kesleri alaylada begigenden sora - Ullu Qaraçayğa alay cortowul etgendile. Tatarqan a  tamlı em qızılbeklebla , Candarça bolmay, qazawatnı Qaraçaynı özek cerinde keçirek bardırğandı.

  Candarnı üsünden haparı bolmağanla calğan söz qoşadıla. Cırnı Qoçharlanı Qasbot etgendi deb cazıwçandıla. Qasbot 19 ömürnü ekinçi cartısında caşaw etgendi. Anı üçün, Candarnı cırın Semenlanı Qaltur etgen bolurmu derim keledi. Nek deseñ, Qaltur Kasbotdan igi alğa, Candarğa cuwğuraq zamanlada caşağandı. Hubiyladan birbirle, Candar Hubiylanı qulları bolğandı deb aldawuq söz aytadıla. Kerti alay bolsa, kommunist iktidar (vlast) anı hayırlandırmay qoyarıq tüyül edi. Bayla biyle calçıların malları üçün öltürtdüle deb cazarıq edile. "Gapalawnu" cırın türlendirgenine bir qara. Kertisibla ua Hubiylanı "Amırhan ulu Husey qoş tamada" bolğandı. (1-çi cırğa qaraçay variantha qara).Ol Candarnı "Üç özenden saylab alğan nögeri" bolğandı. (2-çi cırğa qaraçay variantha qara). "Üseyin sen qart -men caş, nöger bolayıq, ölsek öldük"-Candarnı sözleri (malqar variantha qara). Aldawqlanı nek aythanları cırladan tınç añılaşınadı.

CANDAR (Birinçi qaraçay variant)

"Qaraçay halq cırla" Moskva 1969c eki versiyada bu kitabdan 

O Candar, Candar, canıñ barsın kyabağa

Satanay biyçe da, oy tüşge edi arağa.

Tamlıla cıyıldıla, oy, Guduh başı Labağa,

Qan çaçıldı da, oy, Guduh başı Labağa, dedim.

Oy bölek qoynu da kün ortağa süre kelgenem,

Amırhan ulu da tamadabız edi Husey dedim a.

Ey tamlılanı men Guduh başında körgenme,

Kel, kesibizni begiteyik, biz a qazawat eteyik, degenme.

Amırhan ulu Huseyin alay aythandı:

- Bolalmayma men a teyri sora ketmeyin,

Qan cawğan haparnı barıb Qaraçayğa hapar etmeyin.

Qoylanı allarında bardı qaşha qoy,

Üleş da ülüşüñü başha qoy.

Oy ortabızda çınar terek aramdı,

Cer qaçmayın a bügün bılayçıqdan kim qaçar,

Anı anasından, oy, içgen sütü haramdı.

Qoyçunu bir qolu qoyda,

Bir qolu bayda - deydile, o Huseyin,

Bügün barıbız da kerti ua qazawat eteyik, degendi,

- Huseyin, sen qaçsañ a qara qamañı qoya qaç.

- Oğay, Candar, qara qamamı saña qoyalmam, - dedi.

Anı üçün a azdan da betimi coyalmam.

Huseyin ketgenley a

Qoşubuznu töben canı

Cayau qayınla,

Bu qayınlağa o çaba corta barğanma,

Qayınladan a qayın bıqılıqla, teyri, alğanma,

Qorquwlu caşlanı da men qaya ranña salğanma.

Bıçağımı alıb a bir eki bilewge tuthanma,

Canıwğa tuthanma,

Eşikden kirgenley sol tobuğumu cerge salğanma,

Kirgen tamlılanı qarınların tartıb keteyim, degenme,

Toğuz tamlını da tamada murcarğa salğanma.

Qarabaşlanı, oy, itden tuwğan Mahatçi,

Qart anasın a, bu tamlılağa süyretgen,

Tamlılanı da ol taw qoşlağa üretgen,

Ol a alay aytıb sora qıçırdı:

- Oy aman tamlıla ua, artığıznı etdirib

Qoya şoysuz da.

- Da ne eteyik a huna qoşha

Athan oğubuz kirmeydi,

Ne ete turğanların içine kirgenleribizni ua

Kişi bilmeydi - degendile.

- Alay bolsa huna qoşha otnu salığız,

Candar caşnı - tawlu caşnı tutub

Bağa alığız.

Ala da ol huna qoşha otnu saldıla,

Carlı da Candarnı da ala ortağa aldıla, deydi.

Anam etgen a bolur kökdür gebenek,

Kök gebenekni da, oy, çırkı sayın oq tiydi,

Anı da cibi sayın a qan siñdi.

CANDAR (Ekinçi qaraçay variant)

Qanlı Murduhdan qoylanı küte bardım Babağa,

Candetleni ceti eşigi açıq bolsun

Bu Candarnı bizge tabhan anağa.

İt tamlıla alğan elle carlı Candarnı arağa,

Kiyiz buşduqlanı çulğab salalla

Carlı Candar kezlik bıçaq bla salğan carağa,

Kezlik bıçaq sanalmaydı qamağa.

Qoyan ızlab buw tutdu Rıstaw Bayramnı ızçı egeri,

Aman künde qaçıb ketgendi carlı Candarnı

Üç özenden saylab alğan nögeri.

Qaçma, qaçma, homuh tuwğan Üsein,

Sabiyleni salğanbız kişi kirmez miyik ranña,

Tüz turuman ekibiz etgen qralğa.

Qaça eseñ aqbaş qamañı qoya bar,

Hubiylanı Amırhan ulu Üsein,

Özden betiñi coya bar.

Qan çaçılğandı, kim aytır tabhan anañ Mansağa,

Anañ Mansa etgen eşek betli çıbıdar kök çebgen

Çırkı sayın oq tiydi, o carlı Candar,

Cibi sayın qan siydi.

Cılama, cılama kiçi qarnaşım batır İlyakkuş,

Sen cılasañ meni kölüm taqır boladı,

Eki közüm cılamuqdai toladı.

İt gyauwrla alğan elle carlı Candarnı arağa

Canıñ barsın, Candar, seni kyabağa.

Anañ Mansa cörmelikle saylay turadı,

Çeregeyden kelgen ullu çarağa,

Satanay biyçe ceñil tüşmedi, homuh, arağa.

Candar sora, oy, canıñ barsın kyabağa,

Allah candet bersin a sora, col bersin

Candar kibik caşlanı tabhan anağa.

CANDAR

("Qaraçaymalqar halq cırla" Nal�çik 2001 Otarlanı Omarnı versiyası)

Oy, Candar, canıñ barsın Kyabag�a,

İt tamlıla cıyılğandıla Labag�a.

Murduh başında bir belek atlı köründü -

Ala tosmu eken, sora cawmu eken? -

Ala biznitashabıznı bilgenle,

Üslerine kök gebenekle kiygenle.

Çartlap ötdüm men çeget Labağa,

Caş qawumnu eltip quydum bıqı bla ıranña.

Ayıbı coqdu Candarnı bir tawda ösgen ulanña.

- Üseyin, sen - qart, men - caş,- dedi caş Candar, -

Ekibiz da alğın nöger bolayıq,

Ölsek - öldük, qalsaq da - birden qalayıq.

Arabızda çinar terek aramdı,

Ekibizden, cer qaçmayın, kim qaçsa,

Anı anasından içgen sütü haramdı.

Stawatnı tamlı asker bashandı.

Qaraldısı qoşubuznu caphandı.

Homuh Üseyin etgen antın unutdu,

Qara camıçını üsüne ol tutdu.

Qaçma, qaçma, Hubiylanı Amırhan ulu Üseyin,

Qaça eseñ, aqbaş qamañı qoya bar,

Özden namısıñı sen a coya bar.

Tıñılamay, Üseyin qaması bla qutuldu.

Carlı Candar kesi cañız tutuldu.

Qan çaçıldı at cerinde başlıqğa,

Nalat bolsun bu sabiylikge, caşlıqğa.

Caşlıq basıp, esgermedik cawlanı,

Saqlamadıq ayırlanı, tawlanı.

Tamlılanı taw qoşlağa üyretgen,

Carlılanı eşiklerin tüp etgen-

Qarabaşlanı Mahatçi degen alabaş,

Hazlewleni Alibek degen cilyanbaş.

Oy Candar, Candar, canıñ barsın Kyabağa,

Qan quyalla tawdan kelgen çarağa.

Tamlı asker sansız-sanawsuz köp boldu.

Kök çepkeniñ tegerey kübeden bek boldu.

Çıgı sayın ol çepkenñe oq tiydi,

Halısı sayın qalmay qızıl qan siydi.

Oñsuz künde Üseyinni qart uşkogun tapmadıñ,

Kezlik biçaq bla cetisin bosağağa qapladıñ.

Cigit ediñ, Cılqıçı ulu caş Candar,

Qanıñ çaçılg�and seni rasag�a, zabağa.

Bizni canıbız, oy, qurman bolsun, qor bolsun

Cigit Candarnı bizge tulpar taphan anag�a.

Oktyabr� 2001g