Al betge
CANIBEK
(GABİY)
Sılpağarlanı
Ahmad 2003 mart
Bir qartla aytıwğa
köre, Qaraçayğa cortowul eterge abaza biyle da küreşgendile.
Lowlanı abaza biyi, Canıbekni
qoşundan casaq alırğa
izlegendi. Anı
üçün Canıbek
Low ulu biyni öltürgendi.
Başha aytıwğa köre, (men a buña bek iynanama) Lowları
öz cerlerine kirgen malnı iyesine qaytarmağandıla.
Lowlanı cerlerine kirgen mal,
iyesine qaytmağandı- sanı bir bolsada, cüz-miñ
bolsada, qoy-tuwar-at bolsada. Abaza biyle ızına bermegendile, "bizni
ceribizge kirdi-anıbla bizniki boldu", deb turğandıla. Alay
bola, Lowları talay qaraçaylını açıthadıla,
malların ızına bermey.
Bir künde Canıbekni malları
Lowlanı cerlerine otlarğa cayılğandıla. Qalay
kirgenleri, nença mal kirgeni belgisizdi. Alay a, igi kesek mal bolğan
bolur derge bolluqdu- artı ölüm qazawtha cetgeni
üçün. Canıbek tilegendi "mallarımı qaytarığız,
ala salğan zarannı
tolturayım" deb. Lowları
biyle ullu köllülük etib, çırt unamağandıla
bunu malın ızına berirge. Canıbekni oñsuzğa sanağan
bolurla, arı deri da talay qaraçay malnı saw-esen aşab qalğanlarına
da bazıñan bolurla. Ne etsin, Canıbek dertli bolğandı,
malın, ırıshın boşuna birewge aşatıb qalay
qoyar?
Bir kün, ol atha minib, üsüne camçı atıb, camçı
tübünde mıltıq caşıra kelgendi Lowlanı arbazğa.
Abaza biyni çaqırıb, eşikge çığarğandı
deydile, bir aytadıla, terezede başı körüñenley
urğandı deydile. Qalay-alay bolğan eseda, alayda abaza biyni
"ma birew rıshadan toymay eseñ- bundan toy" degença,
şkok oqdan Low biyni töñegin
tolturub ketgendi. Bu tarıhnı artın qalay boşalğanın
harkim birer türlü aytadıla.
Qan tölewge, (biy üçün
qan tölew a köb bolğandı), qalğan malın
berib Canıbek, Ullu Qaraçayğa bir tekesi bla qaythadı
degenle da bardıla. Alay bla Canıbek quru kesini dertin tüyül,
başha tawlulanı dertin alğandı.
Bu tarıh
Qaraçayğa belgili bolğanında, Canıbekni üsünden
"gañil etdi biyni" degendile. "Gañil" söz
- "quruthan, tüb etgen" degen mağananı tutadı.
"Gañılbiy", "Gañbiy" artda Gabiy atha
burulğandı. Alay türlenüwde işek coqdu. Söz
üçün, "Tañ bla" degen buruñu söznü,bügün
"tambla" deb söleşebiz. Artda Canıbekni tuwduqlarına
Gabiyleri deb, Sılpağarlada cañı atawul quralğandı.
Meni tergewüm bla bu işle
190-210 cılnı alğa bolğan bolurla.
DOMMAYÇI
Dommayçı bek usta uwçu bolğandı.
Şkokdan atıb, dommayla ururğa usta bolğanı
üçün, tüz atıda unutulub
atına "Dommayçı"
degendile . İlişaña salıb bir athan şkok oğunu
ızı bla ekinçi oğun aña tiydirgendi. Miñi
taw eteklede uv ustalıqda buña teñ erkişi bolmağandı
. Aytıwğa köre, Kavkazda ahır dommaynı Dommayçı
urğandı deydile. Teberdi özen
eki bölünüb, Miyik Kavkaznı tizgin tawlarına
tireledi. Teberdi özenni başında eki bölgen Dombay-Ölgen
biyik tawdu- 4046 metr teñiz
cağasından öredi. Ol tawnu bir
qabırğasından -
Dommay Ölgen atlı suw
sarqadı. Aytıwğa köre, bu tawnu tübünde ese da ,
suw cağasında ese da art
dommaynı Kavkazda Dommayçı
bu cerlede urğandı. Ol sebebden, atalğandıla tawğa da,
suwğa da "Dombay-Ölgen" deb.
Meni sanawum
bla , Dommayçı 19
ömürnü al süreminde caşarğa kerek boladı.
Dommayçı eki kere uruş bardırıb, qabartı biyleni
horlağandı.
Bir
kere Hadağucuk Cambotbiyni, ekinçide Abukları biyni horlağandı.
Uruşda Abukları biyni 9 adamların qırğandı bir
kerege kesi cañızlay. Ol qazawat Tereze özende, busağatda
Lüdmila degen tawnu qatında etgendi. Qartla aytıwdan, kerti atı
ol tawnu "Dommayçı Duppur". Busağatda avtotrassa
baradı alayda, em tar cerinde, Dommayçı cañızlay toğuzoylannı
qırıb sawlay ketgendi alaydan. Andan sora köb zamanña
qabartı biyle igi suwuğandıla, Qaraçayğa barır
umutların unuthandıla. Türkde
qaraçaylıla, Dommayçını üzügü, Sılpağar
tuqumlarında, Dobar atawullarında unutub -"biz Dommayçılarıbız"
dewçendile.
DEBOŞ
Deboş Dommayçını gitçe qarnaşı bolğandı.
Ol orus patçahnı Kavkazda iktidarı (vlastı )
cañı ornala başlañan zamanda caşağandı.
Deboşnu cetgen, tiri zamanı 1825-1835
cıllada bolurğa kerekdi. Orus
patçahnı generalları, Kavkazda patçahnı
iktidarın begitir igi üçün , tahsa cıyıb,
politikanı aña köre bardırğandıla. Anı
üçün tawlağa , qazaqladan tahsa gruppala qurab,
informatsiya cıya, tahsağa aşırğandıla. Alay bir
gruppanı Deboş, kesi cañızlay, uzun bıçaq bla
qırğandı. Ol iş talay zamaña alan halqnı
erkinligin saqlawda sebeb bolğandı.
Künleni birinde Deboş Biyçesınnı Teşik-Taş
cerinde uwda bolğandı. (Bir qartla aytıwğa köre-
qaç zamanda, Biyçesındağı Sılpağar qoşdan
Teşik Taşnı üsübla Ullu Qaraçayğa Deboş
caw-bışlaq tüşürüb kelgendi.). "Teşiktaş"
degen Üçköken özenni
oğarısına , Biyçesıña kirgen bir cerini
atıdı. Başhaça Teşiktaş qol'da degendile, ol
qolda Teşiktaş suwçuqda bardı.
Qabartı
Atacoqlanı (Atacukin)
biyni bir caşı talay adamı bla Qaraçay
taba adam urlarğa kelgen bolğandıla. Caşına qart
Atacok ulu üretib iygendi deyle :
" Cañız
aylañan adamğa çabmağız - alay adam kesine bazıb
aylanadı.
Andan ese bılay el qıyırladan, koşladan adam urlağız
deb ".
Deboş qabartılılanı tizilişib, kelgenlerin körüb,
"Teyri bıla igige kelmeydile" degen sağış etib,
şkokdan atarça kesine
tab orun saylağandı. Soñra bılağa qıçırıb
bildirgendi : "sizda musliman men da musliman, cuwuq kelmegiz, şkokdan
atıb urluqma, meni qoymasağız! "
Alay a ullu köllü qabartılıla
bunu cañız bolğanın körüb, keslerine bazıb,
"cesir mal alabız- tutabız" degen oyum alıb
keslerin tıymağandıla, tohtamay kelgendile.
Deboş da
ilişaña salıb bılanı ağızıb başlağandı.
Bolum qan sermeşiwge
ketgeninde, qabartılıla da "cesir mal" izlegenlerin unutub,
Deboşnu öltürürge izlegendile. Qabartılıla buña
şkokdan atıb küreşgendile, alay Deboş aladan usta, tiri
bolub bılanı talayın qırğandı. Qartlanı
birleri aytıwğa köre, Deboş quru
alayda, bir colğa 12
qabartılını qırğandı deydile.
Cigit Deboşha
atalğan cır bolğandı. Alay men
cırnı atı literaturada sağınılğan
bolmasa, tekstin tabmağanma
alqın. Bilgenle bardıla deydile, tübeb cazıb alalmay turama.
Deboşnu
tuwduqları (Geriy-apendi) Türkge köçüb ketgendile.
Deboşnu Türkiyede üzügü,
Sılpağar tuqumların em Dobar atawulların unutub, keslerin başha
tuqumça etib - "biz
Deboşlarıbız" degenleri
bardı.
Kaynakla-hapar
aythanla;
1.Sılpağarlanı
İslam Muhammadulu 1930 cıl tuwğan
2.Sılpağarlanı
Başir 1927 cıl tuwğan