al betge

KETGEN ÖMÜRLEDEN  (18-çini ayağı, 19-çunu başı)  QISHA HAPAR.

Sılpağarlanı Ahmad ( iyül 2004c)

Candar,Tatarqan, Gabiy, Deboşnu caşağan çaqla qaraçaymalqar  halq Rossiyağa boysunmağan  zamaña tüşgendi.(Deboş Qaraçay Rossiyağa cañı qoşulğan zamanda caşağan bolur) Ol çaqla ua qaraçaymalqar halqnı kıyın zamanları bolğandıla.

Nek degeñe, ol cıllada qabartı, abaza biyle  birleri Rossiyağa boysunub, orus patçahha qulluqga kirgendile, başhaları patçahha boysunmasada,  kesi cerlerinden, tüzleden qıstalıb, taw eteklege ıhtırılğındıla. Anıbla qabartı  abaza biyleni   orusha boysuñanı boysunmağanı da orus generalladan  açha-sawt tabıb, taw özenlege  kişen salırğa, qaraçaymalqanı cerine kirirge umutlu bolğandıla.

Qabartılılanı bir bölegi Rossiyanı tübüne 1790 c tüşgendi. 1783 c. deri qabartılıla em başha adıg halqla Krım haña boysunub casaq töleb turğandıla. 18 ömürnü ahır cıyırma cılında Qrım hanlıq qarıwsuz bola kelib, 1783 c. orus patçahnı hekimiyetine tüşedi. Qabartılılanı qalğan bölegi (Osman Soltanlıq canlısı) 1804 cıl  uruşda horlathanlarıbla tolusubla  Rossiyağa kiredile. Malqarda özenleni 1927 cıl, Qaraçaynı 1828 cıl  boysunduradıla orus patçahnı generalları. Alaybla  qaraçaymalqar halq  patçahnı iktidarına  qabartılıladan soñra 38 cıldan  tüşgendi. Patçahnı generalları qabartılıla turğan tüzlege kazak elle qurub, qabartılılanı qaraçaymalqarnı cerlerin sizge berebiz deb, bizge udulab turğandıla. Andan başhada,  qabartı biyle 38 cılnı içinde patçahha qulluqğa kirib, andan sawğala, çınla, sawut-saba ala turğandıla. Alan (qaraçaymalqar) halq a erkinlikde caşağandı.  Rossiyadan tuturuq tabıb, patçahnı qulluqçuları da alanı bizge uwlab , ala qaraçaymalqar (alan) halqğa cortowul eterge küreşgendile. Özenlege , ellege kirelmegendile. Caylıqlada, qışlıqlada qoş kıyırladan mal, adam sürgenden arı boysundururğa  qarıwları cetmegendi. Çabıuwlğa kelgen kabartı, abaz bölekle köb kere  "cesirge mal , adam"  tabhan qoy, öz adam mıllıqların alıb ketgenleri da bolğandıla. Meni bu sözlerime şağatlıq  qaraçaymalqar folklor etedi, folklornu içinde saytha  salıñan Sılpağar caşlanı cırları, tarihleri  boladıla.

Qabartılıla Rossiyağa 38 cılnı alğa tüşgeni sebebli, 19 ömürde istoriya cazmalada köbüsüne qabartılılağa tab cazılıb qalğandı. Tarihni tüzü cazılmay- qabartılıla  sözleri bla ala aytılğan cazılğandı. Bizni tarihçile da bılayçığın esleb, anı ayırıb çertmeydile.

Qabartı tarihçile: qaraçaymalqar halqga biylik etgenbiz, aladan casaq alıb turğanbız degenle bitew barı sandıraq,aldawq sözledile. Aldawq sandıraq sözle bolsalada - entsiklopediyalağa, başha kitablağa tüşüb turadıla.

Qabartı-çerkes tarihçile G.Klaprotnu, S.Bronevskiyni, Tornawnu  19 ömürnü al cıllarında cazılğanların dalilge tutadıla. Alay a  ne Klaprot, ne Bronevskiy, ne Tornaw qaraçaymalqar ellede bolmağandıla. Alanlağa kelib: "Kimge casaq töleysiz?" deb sormağandıla. Klaprotda, Bronevskiyda qabartılılada qonaq bola, ala aythanlanı cazıb ketgendile. Söz üçün Klaprot Kavkazda 1807-1808 cıllada bolğandı. Qaraçay-Malqar a Rossiyağa 1827-1828cıllada boysuñandı. Qaraçaynı üsünden Klaprot satıw-alıw cürütüwçü, Qabartıda caşağan bir ermenlini sözlerinden cazğandı.

  Tarihni teren tintgeñe, kesibizni folklorubuzğa tayañaña, til esgertmeleribiz bla qarağaña- bizle qabartılılağa boysuñan tüyül- qabartılıla qaraçaymalqar biylege boysuñan bolub çığadı. Alanla bla adıglada kim kimge boysuñanı - başha ullu temadı ( konudu). Bügün men anı üsünden cazmayma, söz arada aythan bolmasa. Allah tablıq berse, adıg-abaza qawmla bizlege boysunub turğanlarına tolu, açıq dalille caraşdırıb orusça cazarma keçirek. Meni qabartı aldawqlanı, çerkes calğan tarihlerin çaçhan  dalillerim, sözüm köbdü.

 Bılayda  qısha tezis ( tez) halda eki-üç  dalil cazayım:

1. Adıg tilde "Biy" degen söz "caw, duşman" degen  mağana tutadı. "Biy" söznü ua qaraçaymalqar tilde sotsial ierarhiyanı başı bolğanın kesigiz bilesiz, "biy" kim bolğanın bilesiz. Em eski mağanası ua "Allah" degen bolğandı. Söz üçün,  " Teyri - Kök Biyi". Bu bek açıq, keskin dalildi añılarğa süygeñe. Bizni biyleribiz alağa biylik etib, alanı boysundurub - artı adıglağa "caw, duşman" bolğanı körünedi bu misalda.

Qabartıçerkes  tilde " Curt, Atacurt" degen söz coqdu.  Bizde "Curt, Atacurt" söznü qabartılıla  orus  sözbla "Rodina" deb aytadıla. ( 1955 c. sözlüklerinden  oqub  aytama).

2. Qabartı biyleni tizmesinde 70 tuqum bardı. (Aldab 70 biy tuqumubuz bardı   deb cazadıla, kertisibla ua  20-ğa da cetmegendi sanı. Qabartını biyleni adam sanı, tuqum sanı 18 ömürnü al çaqlarında - qaraçaymalqar biyleden  em biy tuqumladan az bolğandı). Ol  "70 qabartı biy" tuqumladan,   2-3-den qalğanı, barı türk sözleden quralğandıla,  üçden biri busağatda da qaraçaymalqarda bolğan tuqumladıla. Ol demeklik  adıglağa (qabartılılağa) qaraçaymalqardan, noğaydan, qrımtatardan çıqgan adamla biylik etib  kelgendile.

3.qaraçaymalqar tilde da qabartıçerkes tilde da birça sözleni  sanı  240-250  cetedi. Alanı beş etib törtüsü qaraçaymalqar sözledile. Buda bizni aladan oñluluğubuznu  bildiredi. Alay demek, tili bay halqnı kul�turası da, ekonomikası da bay bolğanın körgüzgen bir şartdı. Bizhalq aladan oñlu bolub, biznikile alağa  "biylik" etib, bizden alağa sözle anıbla köçgendile.

Başında çertgenimça, qabartı abaza qawmla 18 emürnü ayağında, 19 emürnü başında  orusdan  küç tabıb biz alan halqga öşün tiregendile. Kesleri da ullu asker cıyar qarıwları bolmağandı. Adıg tarihçileni    "eki-üç miñ  askerleribiz"  degenleri - barı aldawqladıla. İmam Şamil� Dağıstanda alay bir adambla 30 cıl qazawat bardırğandı.  Qabartıla Hasawkada qaraçaylıla 600 adam bolub etgen  uruşnu etelmegendile.  Soñra "miñle bla askerleri"  qayda bolğandı??

Ala etelgen on-cıyırma adam degença gruppaçıqla bolub adamı az qoşladan adam  urlağan, mal sürgen, tonowula etgen bolğandı. Allay  gruppaçıqlanı, Candar em Deboş cañızlay, cartıların qırğandıla, Tatarqanda 6-7 caşbla barın birgeley qırğandı. Bıllay caşlarıbıznı har birini qazawatı qaraçaymalqar halqga  caq etgendi, sebeb bolğandı. Gabiy bla Baraqnı, bılanı qatında cigitlikleri gitçerek bolsada, ala etgen tirilik da birbirleni  Qaraçayğa, Malqarğa eterik cawluqlarından tıyğan bolur deb keledi kölüme.

  "Qaraçaylıma", "tawluma", "malqarlıma" degen  harkim kesini tuqum tarihin,  alan tarihin  bilirge kerekdi. Alay bolmasa, kesibiz ornuna başhala,  bizni süymegenle, bizge aman cazıb, aldawq cazıb  turluqdula. Tabiğat bolumğa bir qarağız:-tamırı teren bolmağan qaysı bitim da; hans, gokka, terek bolsun, ceñil quw boladı. Adamla, halqla da başhası bolmay alaydıla. Tamırı teren bolmağan  halq da, adam da caşawda qarıwsuz boladı. Har qaysı adamda,  tarihibla, tuqumubla baylamlı-ilgili bolmağan - ceñil tas boladı, tamırı teren bolmağan ösümlükça-- quw bolub ösümsüz qaladı. Bu   esgertgenlerime  bitewüne sağış ete, Sılpağar ulanlağa etilgen eski cırlanı, tarihleni kitabladan tabhanımça  köçürgenme, qoşaqlanı eşitgenimça cazğanma.

Men bılayğa çığarğanım quru Sılpağarlanı ençi tarihleri tüyül, sawlay alan  tarihni, qaraçaymalqar folklornu bir gitçe kesegidi. Anı üçün,  saytnı bu bölümü quru Sılpağarlağa kerek bolub qalmay, har kimda (millet istoryasın süygen) kesine cañı zat tabar,  cañı zat bilir deb ışanama.