Al betge

"GAPALAW"  Laypanlanı Seyit

Qartcurtçu Sılpağarlanı Tomay ölgenden so-

ra, öksüz qalğan eki caşı Gapalaw bla Gıkga

üynü malların ata-qarnaşnı İlТyasnı qoşu qa-

tış İncurğotada (endigi лKrasnogor╗ sovhoznu

Qobanı arı canı künbetlerindegi qızıl qaya-

lı cerlerinde bir özen) tutuwçan edile. Demeñili

mal iesi kişi Gıkkış ulu İlТyas qarnaşını ök-

süzlerin ayaqlandırğınçı birgesinde tuthandı.

Caşla, İlТyas stanseden arendge alıb, köb cılnı

stawat salıb, üyürsünüb turğan oğurlu cerde

mal ızından, sürüw qıyırında cürüb, çınıq-

ğan asıwlu adamla bolğandıla. Qoşnu kesleri

cürütürça hıysabha cetgenlerinde, ata qar-

naşdan ayırılıb, kesi ızların tüzetib başlağandıla.

Gapalaw ol cılnı caz artında qoşun cay-

lıqğa Murduh-başına çığarğandı (Gum-başı

awuşdan Biyçesın taba örgerek barıb, suw Qoban

boynuna sarqgan özenleni biridi). Alayda Maqa-

lı kölçükden uzaq bolmay, stawat salıb caraşhandıla.

Ol töbenirek caylıqlada, alaça calan qoş-

la oğay, лqatın qoşla╗ da (üydegileri bla çı-

ğıwçula) cerleşiwçendile. Tab, Murduh için, taw

qıtlıqla etib, biçen işleb, mal qışlathanla

da bolğandıla. Ol miyik, baş cerlede, boranla

suwura, kürt basa, qışnı aşırmaqlıq qıyın-

lıqdı, alay a tawlu kişi mal qıyırında zaw-

uq etib ömüründe da caşamağandı, caylığını

 ornunda qışın ötdürgeni da cazıuwm buür-

ğan bir qudretdi deb, kesin qatdıra barğaidı.

Qız bla caşha bir лqozuda╗ söz tawusub,

лekinçi qozuda╗ üylendiriw adet cürügendi, de-

meklik, bıyıl tuwğan qozulanı, marqalanı kö-

züwünde söz tawusulğan bolsa, kelir cıl marqa-

lanı közüwünde qız çığarğandıla. Hazırla-

nırğa bir cıl berilgen bolğandı.

Qoşçunu qayğısı malıdı, Gapalaw bla Gık-

ga, qoş nöger cılqıçı Qabçıqlanı (atawul

tuqumudu) Adilgeriy, qoşnu barçı-kelçi cu-

muşların, caş adamla bolsala da, zamanında ca-

raşdırıb, mallanı da carsıtmay, qadalıb, rıs-

hıların aynıtıb, tirilib başlağandıla.

Honşu qoşçula, caylıqlanı malçıları

birça tiri eki caş adamnı, atların ayırıb da

köb küreşmey, Gapalawla deb qoyğandıla. Ullu

Gapalaw, gitçe Gapalaw deb ayırthandıla, caylıq-

la camağatını arasında köbüsüne cürügen at-

ları da alay bolğandı. Caylıqlanı adeti ua

ömürleden beri da tamaşadı Ч ertdenblasında bir

qıyırlarında, söz üçün, Gumbaşı ayrıda bir tab

çam söz aytılsa ne da bir cañı hapar eşitilse,

iñirge oğarı qıyırına, söz üçün, Miñi-Taw

etekledegi qoşçulağa deri cetib qalıwçandı.

Malçıladan abadan adam bolmağan qoşha

лcaş qoş╗ dewçendile. Gapalaw kesi demenñili

adam bolğanlıqğa, üç caş adam cıyılğan

qoşu allayıraq qoşha uşağandı. Gapalawlanı

caş qoşuna hawlerek başha caş adamla da co-

luğuwçu bolğandıla. Qawğa çıqğan közüwde

qoşha Qandawurladan Şawhal bla Şakay deb, eki

uçhara adam kelib tüşgendile. (Atawul tuqumları

bla atların cazıb qoyama).

Ekisi da asırı tab adamla bolmağandıla. Ar-

tıqsız da Şawhal tuthuçsuzğa sanalğandı. Kesi

da kesleri tuqumdan Burhu deb bir qıznı süyreb,

aña uçhara iynarla etib aylanñan, kesine tab tüş-

se, amanlıq eterge asırı tartınmağan, ötürükden

artılmawçu, ayıb-uyat hazna tıymağan adam bolğan-

dı. (Burhu degen tişiriw bir cıldan qozlawdan

244

ölgendi. Tiyre qabırlada asıratmaybız, qıznı,

caşnı amanña üretgen tişirıwğa adetdeça sıy

berib asırasaq, caş tölüge tabsız ülgü bolluq-

du deb, Sılpağarları dawur-süyürge cetib, ana

cuwuqları ölüknü qorata başlağanlarında,

tiyrede esli adamla sağayıb qaytarthandıla).

Hurmetli keñ caylıqlada hata ete, mal mıs-

hıta, uçhara körgen zatlarına qol cetdire

cürügen Şawhal bla Şakay, Gapalawnu stawatına

qonñanlıqğa, osal qılıqların tohtatmağan-

dıla, лol berdi, bu berdi, birsiden-birinden satıb

aldıq╗ deb, marqa qozu-qoy keltirib, qaba tur-

ğandıla.

Gapalawla, cuq sezib, qabhan malla cetek-

lebmi keldile eken deb, seskeklenñença haparla ay-

tadıla. Alay a qoşha tüşgen qonaqnı çirkit-

gen adet coqdu, ol sebebden qoş tamada da gitçe-

sine лsaq bol, bıla ayıb aldırmasınla╗ degenden

arı, aranı açıqlarça qatı söz aytalmağandı.

Bir kün Gapalaw, qoyları bla marqa qozula-

dan bir bölekni sürüb, Narsanada bayrım künlede

cıyılıwçu bazarğa tüşüb ketgendi. (Marqa qo-

zulanı arı anaları qatış sürüb eltib, anda sa-

tıb, ana qoylanı ızlarına sürüb qaytarıb tur-

ğandıla). Qoşda (qoş degende da başı cabıq

qoşları bolmağandı, qoş kereklerini üsüne

kiyiz cabıb, kesleri ua camçı tübüne qısı-

lıb keçinñendile) gitçe Gapalaw, Adilgeriy, Şaw-

hal, Şakay qalğandıla.

Gapalawnu qoy sürüwü İcalanı qoy sürüwge

qoşulğandı. (Haparçılanı bir-birleri Şawhal

iş etib qoşhandı da deydile). Sürüwleni ayır-

ğan zamanda ğırmır bolğandıla.

Tınç oğurlu adam İcalanı Umar, iñirala sü-

rüwnü stawatha tıyıb sanağanında, onaltı qozu-

lu qoy cetmegendi. Stawatda aq at bolğandı,

Umar aña minib, Gapalawnu qoşuna malların iz-

ley barğandı.

Ч Ayırğan közüwde talay malıbız sizni sü-

rüw bla ketib qalğandı. Alağa kelgenme,Ч degendi.

Ч Bizde başha mal coqdu,Ч degendi gitçe Ga-

palaw. Bilib, bilmey aythan ese da belgili tüldü.

Ч Alay degen qalaydı? Sizni sürüwden baş-

hağa qoşulmağandı sürüwübüz. Malla sizni sü-

rüwde bolurğa kerekdile,Ч degendi Umar.

Ч Bizde başha mal coqdu, alan, aythanımı

eşitmeymise?Ч degendi Gapalaw.

Ч Sizden sora işekli bolur ceribiz coqdu.

Mallanı qayrı ese da qoratdığız, bir işeksiz.

Köb olturğan qonaqlarıñı halisin da köble bi-

ledile. Haparların eşitib turabız,Ч degendi Umar.

Ч Mallanı qaytarığız. Ne etdigiz esegiz da siz

etdigiz,Ч deb ilinñendi.

Ч Ne zatla zımpıldaysa, alan? Kertda, awuzum

bardı deb, awuzuña kelgenni bırğab barma. Teyri,

awuzuñu qulaq artlarıña deri cırtılğanın

körüb qalırsa,Ч deb hını etib, sözge qoşulğan-

dıla qonaqla da. Alay bla arada dawur çıqğan-

dı. Çörçek caşla Şawhal bla Şakay sen bizge to-

nowçula-guduçula at atab deb, söz añılarğa, oyla-

şırğa izlemey, Umarnı alayda oğuna tüyüb, er-

nin-burnun qan cuğu etib aşırğandıla.

Umar, qanı bla aq atnı qabırğasın qı-

zartıb, qoşha qaythandı. İcalanı qoşçula anı

alay körgenlerinde, sabırlıq salayıq deyalma-

ğandıla, лtüyüwnü qazıq oynatıb körgüzteyik╗

deb, qazıq, tayaq tüyüşge qobub, quralıb qal-

ğandıla.

Talay künnü tınçlığı bolmay, cuqusu qa-

lıb, cunçub, tışında aylanñan ullu Gapalaw da,

ol kün iñirde Narsana bazarından, keçirek etib,

arıb qaythandı. Nögerleri kündüz bola aylan-

ñanlarından cuq aytmağandıla. Gapalaw, at

cerin başına, castıq ornuna, cawurluğun da

tübüne töşek ornuna atıb, camçığa çulğanıb,

cuquğa sinñendi.

Gözetçi Adilgeriy, cılqını ertdenlikge tuz-

burunlağa qaytarıb, stawatha aylanñanı bla,

İcalanı qoşladan toğuzawlan, birer qazıq

alıb, Gapalawla stawatına silkinib kelgenlerin es-

leb, aladan alğa cetib, hapar berirge çabhandı.

Barsa, gitçe Gapalaw iynek sawarğa qozğala, tü-

nene Umarnı tüyüb, hata etgenlerine sağayıb tur-

ğaı Şawhal bla Şakay, qobub, seskekli bolub,

qayrı ese da qurala aylana, ullu Gapalaw da ca-

mçı tübünde sozulub cuqlay. Adilgeriy, anı

türtüb uyathandı da:

Ч Alan, İjaları birer qazıq alıb, çabıb

kelelle. Ollahiy, igilikge kelmeyle, qob örge,Чdegendi.

Ч Toba-asto, kelme-qoy. Qazıq alıb çabarça,

ne hatabız cetgendi?Чdeb, cuqusundan igi da aya-

zımağanlay cuwab etgendi. Olsağatlay, qoş ta-

mada İcalanı Mussa, qarnaşdan tuwğanla, qar-

naşları Ч toğuz adam, birer qazıq, tayaq alıb

cetgendile. İynek tübüne olturğan Gapalawğa

igi cetdirgendile, andan berlaq atlab, camçı

tübünden költürüle kelgen tamada Gapalawğa ce-

tib, sermegendile. İcalanı Mussa Gapalawnu qu-

laq başına qazıqnı salıb cibergendi. Gapa-

law es taşlab, ızına cığılğandı. Cañı cü-

lünñen başını mañılay artına çirçik qan tam-

çıla çıqğandıla. İjaları, Gapalawnu tirilal-

mağanın eslegenley, çot terenñe ketgenin sezib, er-

lay alaydan qorağandıla. Şakay bla Şawhal,

alanı kele turğanların körgenley oğuna, canlab,

buğub qalğandıla. Qawğa köznü cumub açhan

çaqlı kesek zamanña tawusulğandı.

Caylıqda qoşlağa quwğun etilgendi.

Qoşçula, atlı-cayau bolub, çabıb cetgendile da,

Gapalawlağa boluşluq eterge küreşgendile. Alay

a tamada Gapalaw, es taşlağanından biraz ayazı-

ğança körünñenlikge, tirilalmağandı, tunçu-

ğub, abzırab, adam tanıyalmay, qatındağı qarnaşına:

  Ч Gıkga qaydadı?Чdeb, tili böldürgü ete so-

rurğa küreşgenden arı uzaq söleşalmay, açılal-

may qalğandı. Caşnı halın tab körmey, elge

qorathandıla. Gapalaw, Qart-curtha, üylerine

cetib, anda awuşhandı.

Anı ahlusu-teñi da keslerin tıyalmağandıla,

açıwlanñanları bla cıyıla kelib, İcalanı

qoşha ot salıb, qışha cıyğan qatıqların

çaçıb, tögüb, tabsız zatla etgendile. Dert qaytar-

ğanlıqları bolğandı.

İş südge tüşgendi. лAllında tüyülgen sense,

açıwlanıb cetgenim bla men urğanem╗ de da, ayıb-

nı boynuña al, senñe asırı qatı bolluq tüldü-

le. Mussağa ua лbirew üçün, barıb, birewnü öltü-

rürge ne işiñ bar edi?╗ Ч deb, awur azab sallıq-

dıla╗Чdeb qadalğandıla da, лmallarımı qay-

tarığız╗ deb qıshandan arı ne alda, ne artda ha-

tası-hıyanatı bolmağan tınç adam Umar, urğanem

deb, ayıbnı kesine alğandı. Anı üçün üç cıl

türme azab çegib qaythandı. (Bölek cılnı mın-

dan alğa cazğan bir statТyamda tutulub qaythan

İcalanı Mussa bolğandı deb, cañılıç caz-

ğanma).

Nasıbın saqlab, aña qurala aylañan bir

cigit ulannı, birewleni osallıqlarından çıq-

ğan çurum keltirgen ilinmek acaldan alay ölüb

ketgeni camağatha awur tiygendi, köbleni cürek-

lerin qıynağandı. Ol zamanlada belgili cırçı

Botaşlanı Hacibek (Hacibek bla Alibek bolğa-

nın qatışdırıb, ayıralmay aytadıla) zamansız

ölgen Gapalawğa cır etgendi. Botaş ulu, pravlen-

de qağıtçı qulluqda işlegen kişi, qağıtha-

qalamğa usta, fahmulu adam bolğandı.

Bu ömürnü birinçi cıllarında etilgen ca-

ñı cır ol közüwlede camağatda em köb cır-

lañan, halq ayırıb süygen cırladan birine

burulğandı. Adamla cıyılğan cerlede лGapa-

lawnu cırın cırlaçığız╗ deb köble tilegendile.

Ol cır busağatda qaraçay kitablada лGapa-

law╗ deb, basmalanıb çığıwçu cır tüldü. Kerti-

di, talay tizgini ekisinde da bir-birlerine keli-

şedile, ansı qalğanları başhadıla: kimle esele

da eski cırnı tamırı bla türlendirib, zamanña

kelişdirirgemi küreşgendile, oğese başha cır

bolub, andan talay tizgin tüşübmü qalğandı, tüzü

bılaydı deb aytırğa qıyındı.

Cır camağat süygen, ariw maqamlı alay

igi cır bolub çıqğanında, Gapalawnu ahluları

Botaş uluğa eki iynek bergendile. İca ulu Mussa

da, cırdan kesin qoratır üçün, bir cerli at

bergendi, deydile. (лCırçığa mal bergença╗ deb

söz bardı) Alay a cırnı etgen kişi ho bolğan-

lıqğa, camağat cırnı tüzlügün qıyışdı-

rırğa izlemegendi. Mussa-qawumu, başha sıltaw-

ları da bolmağanlay sawlay halqnı awuzunda cü-

rügen, лSeni öltürgen İcalanı Mussadı╗ degen söz-

leni awurluğundan qutulalmay, malların-rıshı-

ların satıb, Türkge köçüb ketgendile.

Kerti iskusstvonu küçü alaydı.

Ol cıllada Qaraçayğa kele aylanñan ma-

car alim V. Pröle, camağatda cañı tuwub, qı-

zıw cürügen cırnı da, birsi folТklor materi-

allanı talayını birgesine cazıb alıb, 1909 cıl-

da Budapeşt şaharda basmalağandı.

Gapalaw bla nekyahlı qız Çotçalanı Tana arta-

raqda Shawatda Hasanladan birewge erge ketgendi.